ص :2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :3

ص :4

شیوه های نوین عزاداری بدعت یا سنت؟

یادداشتهایی از سلسله مباحث آیت الله محمد سند

حسن کاشانی

ص :5

ص :6

ص :7

ص :8

ص :9

ص :10

«لِکُلٍّ جَعَلْنا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً»1 ،ولکن لم یحدث ذلک بعد خاتم النبیین،کلّ ذلک بفضل إستشهاد سیّد شباب أهل الجنّة الحسین علیه السلام.

فالعزاء الذی یقام علی مصابه لیس حفظ لجهود خاتم النبییّن و بعثته،بل لجهود کافّة الأنبیاء علیهم السلام،وبعثاتهم مدیون لنهضة کربلاء.ومن ذلک یعلم عظم خطورة العزاء الحسینی فی إبقاء خطّ رسالات الأنبیاء والأوصیاء.

کما أنّ ما قام به سیدالشهدا إبطال لمرجعیّة ماوراء الکتاب والعترة من الأمور التی أرید اصطناعها سنن مصدر ومنبع للتشریع الدینی،ولولا الشعیرة الحسینیّة لکانت سنّة معاویة ویزید من مصادر التشریع عند المسلمین.

ولایخفی أنّ البحث فی قاعدة الشعائر من أعقد البحوث فی القواعد الفقهیّة وأصعبها،مع ندرة بحوث المطولات الفقهیّة فیها فضلاً عن غیرها.ومن ثمّ یتطلّب البحث فیها إلی المزید من الدقّة والعمق والصناعة والتتبّع فی موادّ الإستدلال من الآیات والروایات والجهات الموضوعیّة البیئیّة الاجتماعیّة.

وفی الختام أجزل من الشکر الوافر لسماحة الفاضل اللوذعی الشیخ حسن کاشانی علی ما رقمته یراعته من نبذ فی هذه البحث،وأرجو له المزید من التوفیق.

محمد سند

18 محرم الحرام 1430

ص:12

و عیسی وسایر انبیا علیهم السلام آن را ابلاغ نمودند از بین رفت وبه دینهای دیگر تبدیل شد،وپس از رفتن این پیامبران امتشان دین اسلام را تحریف کردند،زیرا«دین در نزد خدا فقط اسلام است»(1)هر چند شرایع انبیاء متعدد است،«وبرای هر کدام از شما شریعت و راهی قرار دادیم»(2).ولی این تحریف وتبدیل بعد از پیامبر خاتم اتفاق نیفتاد،این به برکت شهادت سرور جوانان بهشتی امام حسین علیه السلام است.

از این رو عزایی که بر مصیبتهای او برگزار می شود تنها حافظ زحمات و بعثت خاتم النبیین نیست،بلکه حافظ و نگهدارنده زحمات تمامی پیامبران بوده،وبعثتهای آنان همگی مدیون نهضت کربلاست.از اینجا میتوان پی به اهمیت فوق العاده عزای حسینی برد،چه اینکه این عزاداری ها رشته رسالتهای پیامبران الهی را نگه داشته و حفظ می کند.

یکی دیگر از برکات قیام سیدالشهدا علیه السلام این است که آن حضرت با نهضت خود بر مرجعیت هر چه غیر از قرآن وعترت است خط بطلان کشید،چیزهایی که برخی می خواستند آنها را به عنوان سنت و مصدر ومنبع برای دین وقوانین دینی قرار دهند.اگر شعائر حسینی نبود اکنون راه وروش معاویه ویزید از جمله مصادر و منابع تشریع دینی نزد مسلمانان قرار می گرفت.

باید بدانیم که قاعده شعائر یکی از پیچیده ترین ودشوارترین مباحث در میان قواعد فقهی است،واز طرفی در کتابهای مفصّل فقهی بسیار

ص:14

اندک در مورد آن بحث شده،چه برسد به کتابهای دیگر.از این رو این بحث نیازمند دقّت وتعمق ونیز به کار بردن صناعت علمی بیشتری می باشد،وهمچنین نیازمند تتبّع فراوان درآیات و روایات است که مواد استدلال را تشکیل میدهند،همینطور تأمل در زمینه های بستر اجتماع که مربوط به جهات موضوع می باشد.

در پایان از جناب مستطاب فاضل گرامی شیخ حسن کاشانی بسیار سپاسگذارم که مقداری از این مباحث را با انگشتانش به رشته تحریر در آورده،وبرای او توفیقات بیشتر را آرزومندم.

محمد سند

18 محرم الحرام 1430

ص:15

ص:16

در دین اسلام بپردازیم،و پس از بیان ماهیت و حقیقت شعائر نظر شارع را در مورد آن جویا شویم که آیا دست مردم را در ایجاد شیوه های جدید شعائر باز گذاشته یا نه.

پس از بیان این مطلب نیم نگاهی خواهیم انداخت به برخی از اعتراضاتی که در این رابطه مطرح شده،اعتراضاتی از قبیل:بدعت گذاری در دین،لزوم تغییر دین،خرافه گرایی در عزاداری،وهن مذهب، و اضرار به نفس.

لازم به ذکر است در این نوشتار بهره های فراوانی از استاد بزرگوارم آیة اللّه شیخ محمد سند برده ام،و راهنمایی ها و اشارات و محبت های ایشان منجر به ایجاد این مکتوب شد.از خداوند بزرگ می خواهم استاد ارجمند را در خدمت به مکتب اهل بیت علیهم السلام بیش از پیش موفق گرداند، به این امید که این نوشتار مورد قبول سالار شهیدان واقع شده و خدمتی ناچیز در راه احیای شعائر حسینی به حساب آید.

حسن کاشانی

قم-محرم 1430

ص:18

ص:19

ص:20

جعلتُها شعیره تُهدی،وإشعارها أن یُوجأ سِنامها بسکّین فیسیل الدم علی جانبها فتُعرف أنّها بدنةُ هَدْی..وسبب تسمیة البُدن بالشعیرة أو بالشعار أنّها تُشعَر-أی تُعلَّم - حتّی یُعلم أنّها بُدن للهَدی».(1)

خلیل می گوید.به قربانی در حج قِران شعیره گفته می شود،زیرا بر این قربانی علامتی نهاده شده که به سبب آن شناخته می شود.او علّت این نام گذاری را در علامت دار کردن این حیوان می داند ومی گوید.اشعار یعنی علامت گذاری،تا از هر جا گذر کند همه بفهمند که این برای حج است.(2)

جوهری در صحاح گوید:

«والشعائر أعمال الحجّ،وکلّ ما جُعل عَلَماًلطاعة اللّه تعالی،والمشاعر.مواضع المناسک،والمشاعر الحواسّ؛والشَعار ماولی الجسد من الثیاب،وشعار القوم فی الحرب.علامتهم لیعرف بعضهم بعضاً،وأشعر الرجل هماً،إذا لزق بمکان الشعار من الثیاب فی الجسد..

وأشعرتُه فشَعر،أی أدریتُه فدری».(3)

ص:22

جوهری در این عبارت شعیره و شعائر را به معنی چیزی می داند که عَلَم و علامت بوده و همانند لباس رو معرّف انسان باشد،و سبب حصول معرفت گردد.او هر چیزی را که مایه شناخت و بر افراشتن پرچم خدا پرستی باشد را شعار دین میداند همانند اعمال حج که جنبه بروز و ظهور و اعلام برای مسلمانان دارد.

فیروزآبادی در قاموس گوید:

«أشعَرَه الأمر أی أعلمه،وأشعرَها.جعل لها شعیره، وشعار الحجّ مناسکه وعلاماته،والشعیرة والشعارة والمشعرموضعها..أو شعائره.معالمه الّتی ندب اللّه الیها وأمر بالقیام بها».(1)

فیروزآبادی نیز درعبارت خود همانند جوهری قوام شعائر را به علامت بودن و اعلام واِبراز آن می داند.

ابن فارس در مقاییس اللغة گوید:

«والإشعار.الإعلام من طریق الحسّ..ومنه المشاعر:

المعالم،واحدها مَشعر،وهی المواضع التی قد أُشعرت بعلامات».(2)

او نیز اشعار را اعلام و اظهار حسی میداند و می گوید.مشاعر مکانهای است که با علائمی مشخص شده اند تا از سایر مواضع ممتاز شوند.

ص:23

خلاصه کلمات اهل لغت این است که:شعیره به معنی علامت و نماد و چیزی است که جنبه اعلام حسی برای مکتب یا مذهب یا هرچیز دیگر را داشته باشد.قوام شعیره به جنبه اعلام و اظهار و ابراز آن است.

چیزی که یک عدّه،یا یک مکان،یا یک زمان و یا یک مکتب ومذهب را به وسیله علامتی محسوس از غیر آن متمایز می سازد،وسبب اعلاء و عظمت و بزرگی آن در نظرها می شود.این اعلام حسی در مقابل اعلام فکری قرار دارد.

از این کلمات و غیر آن به خوبی به دست می آید که رکن رکین در شعیره و شعائر جنبه اعلام و اظهار و اعلاء است.همیشه عقلاء با قرار دادن یک شعار برای مکتب و مذهب ومرام و منش خود،سایرین را از مضمون مکتب و مذهب و مرامشان مطلع می نمایند،و آن شعار را نمادی برای خود به حساب می آورند،و از این رهگذر سعی درتعالی منویات و مکتب خود دارند.حتی گروهها و موسسات و شرکتهای تجاری و غیر تجاری نیز برای خود شعار و آرم و علامتی را قرار می دهند،تا معرّف آنها بوده و آنها را از دیگران متمایز سازد.فرقی نمی کند که آن شعار از سنخ کلمات باشد یا نقوش یا اعمال خاصی که انجام آن به معنی اظهار وجود و اعلام حیات برای آن مکتب یا شرکت یا موسسه و طیف خاص به حساب آید.

بنابراین شعائر همانند کلمات و نقوش و رسوم از سنخدوالاست یعنی چیزهایی که بازگو کننده معنایی دیگر میباشند،از این رو هر چیزی که در آن مبارزه مذهبی بوده و جنبه تبلیغی و اعلامی برای دین

ص:24

داشته باشد و یکی از معانی دین را به دیگران منتقل کند شعائر دین به حساب می آید.

شکوه وابهت مسلمین ونشانه جدایی آنها از سایر انسانها است،از این رو به مناسک حج شعائر اطلاق می شود،ولی باید توجه داشت شعار بودن مناسک حج حیثیتی اضافه بر اصل مناسک بودن آن است.

حکم به حلیّت بیع و معامله ای کند که نزد شارع است.زیرا معامله شرعی که از اساس حلال بوده و نیاز به جعل حلیّت مجدّد ندارد،بلکه حکم به حلیّت آن تحصیل حاصل است.

اکنون در مورد شعائر میگوییم.ماهیت شعائر و شعار و شعیره به علامت بودن آن بستگی دارد؛یعنی علامتی حسی برای ابراز و اعلام یک امری.این ارتباطی که بین این علامت و آن امر وجود دارد ارتباطی اعتباری است.یعنی چنین ارتباطی میان آن دو ذاتی و تکوینی نیست، بلکه به خاطر وضع و جعل و یا کثرت اقتران آن دو چنین ارتباطی در ذهن عقلا ایجاد شده که از دیدن این علامت پی به آن میبرند.

بنابر این شعائر و شعیره و علامت از نوع دوم است،یعنی ماهیت شعائر و شعار و شعیره امری اعتباری است.نمی گوییم خود ذات شعیره اعتباری است،بلکه وصف شعیره بودن و علامت بودن آن اعتباری و وابسته به جعل است،یعنی تا اعتبار نشود هرچند وجود داشته باشد اما شعار نخواهد بود.مثلاً تا پرچم کشوری به عنوان علامت آن کشور اعتبار نشود باز گو کننده آن کشور نخواهد بود،هر چند تکویناً وجود داشته باشد.

هر دالی ممکن است به یکی از این سه گونه بر مدلول خود دلالت کند.یا دلالت عقلی است یا طبعی و یا وضعی.

دلالت عقلییعنی عقل انسان با دیدن دال به مدلول منتقل می شود به جهت ملازمه ذاتی میان آن دو،مانند اینکه از دیدن سنگی که به هوا پرتاب میشود پی به وجود پرتاب کننده آن می برد.

دلالت طبعییعنی طبع انسان از دیدن چیزی پی به وجود چیز دیگر می برد،مانند اینکه از دیدن انسانی که خمیازه می کشد پی به خستگی او می برد،یا از سرخ شدن رنگ چهره به شرمندگی،هر چند عقلاً میان این دو امر تلازمی نباشد.

دلالت وضعییعنی ارتباط بین دال و مدلول وابسته به جعل و قرار داد و وضع است،و عقل و طبع به خودی خود به این ارتباط پی نمی برد.مانند دلالت حروف و کلمات بر معانی خود یا برخی از علائم راهنمایی و رانندگی،در این قسم تا وضع و جعلی نباشد و تا انسان عالم به آن قرارداد نباشد این دلالت صورت نمی گیرد.

شعائر غالباً از نوع دلالتهای وضعی است،یعنی این ارتباطی که بین این شعیره و مدلول آن وجود دارد در غالب معلول وضع و جعل و قرارداد است،تا جعل نباشد انسان از طریق عقل و یا طبع پی به دلالت آن نمی برد.مثلاً مسلمانها در جنگ بدر«یا منصور امت»را شعار خود قرار داده بودند،این جمله که به معنی طلب یاری از خدا برای هلاک کفار است آن زمانی شعار مسلمانان شد که چنین قراری بین آنها گذاشته شد وقبل از آن دلالتی بر جبهه مسلمانان نداشت.

ص:28

همینطور است اکثر نمادها و شعارها و علامتهایی که برای امری وضع می شود،یا اعمال و رفتار وآیینهای خاصی که هر ملتی برای خود دارند.هیچ گاه شعار یک دولت یا یک موسسه و یا آیینها و رسوم یک ملت قبل از قرار دادن و وضع،به خودی خود شعار و علامت نیستند ودلالتی بر آن ملت یا موسسه ندارند،و اگر این وضع و قرار داد و اعتبار نباشد هیچ گاه انسان به عقل خودش یا به طبع نمی فهمد که این شعار چه چیزی است،زیرا دلالت آن عقلی و طبعی نیست بلکه دلالت آن وابسته به وضع و قرارداد است.

پس ماهیت شعائر دین علامتی حسی برای یکی از معانی دین است ولی این علامت نه تکوینی است و نه طبعی بلکه دلالتی است وضعی و قرار دادی.بنابر این هر چیزی را که عقلا در طول زمان جعل کنند که دلالتی بر یکی از معانی دینی داشته باشد،یا به هر نحو دیگری چنین دلالتی پیدا شود آن چیز شعیره دینی خواهد بود.و پس از آنکه شعیره دینی شد امر به تعظیم شعائر شامل آن خواهد شد.زیرا همانطور که گفتیم در اموری اعتباری شارع تنها آن چیزی که نزد عقلا موجود است را امضا میکند،نه اینکه خود وجودی برای آن درست کند.

قابل توجه این است که:عقلا با وضع و جعل چیزهای به عنوان شعار و علامت تنها برای حکم شرعی موضوع درست می کنند،نه اینکه جعل حکم به دست آنها باشد.وقتی عقلا برای یکی از معانی دینی علامتی را وضع کردند آن چیز شعیره و شعار و علامت دین خواهد شد،وعلامت بودن و شعیره بودن آن نیازی به امضای شارع ندارد،

ص:29

زیرا گفتیم وجود شعیره اعتباری و قرار دادی است.همانطور که وقتی عقلا اسمی را برای چیزی وضع کردند یا علامتی را برای امری قرار دادند،آن اسم،اسم آن چیز،و آن علامت،علامت آن امر خواهد شد، اسم شدن و علامت شدن آن نیازی به امضای شارع ندارد.بله پس از اینکه امری با وضع و اعتبار عقلاء نماد و علامت دین وشعیره دینی شد باید دید نظر شارع راجع به شعیره دینی چیست،و همانطور که خواهد آمد شارع امر کرده که آن شعیره را تعظیم نموده و به آن اهانت نکنیم.

البته ممکن است که برخی از شعارها علامتها طبعی یا مخلوطی از طبعی و وضعی باشند؛مانند اینکه عقلا برای بازگو کردن معانی بلند شهادت و ایثار از رنگ سرخ و خون و یا گل لاله استفاده می کنند وآن را علامت و شعار خود قرار می دهند،چه آنکه دلالت خون بر شهادت و ایثار طبعی است نه وضعی.

چنین ارتباطی در ذهن ایجاد شد آن چیز خود به خود علامت خواهد بود.تنها کاری که شارع در این موارد انجام داده این است که میان علامت و صاحب علامت ارتباط ایجاد کرده،اما در سایر موارد این ارتباط را عقلا ایجاد میکنند.تمام ماهیت شعیره به جنبه علامت بودن آن است نه اینکه چه کسی این علامت را علامت کرده است.

به عبارت دیگر:ایجاد کننده ارتباط میان دال و مدلول دخلی در ماهیت دلالت و دال ندارد،هر گاه به هر دلیل میان دو امر ارتباط ایجاد شد که از یکی به دیگری پی برده می شد،آن چیز دال و علامت خواهد بود و شخصیت ایجاد کننده این علامت دخلی در خود علامت ندارد.

خلاصه آنکه:این شعار به خودی خود معنی و مفهومی ندارد و از مدلول خود کسب معنی و مفهوم می کند،و به عبارت دیگر فانی در معنی و مفهوم خود می شود،همانند الفاظ که از معنی خود کسب شرافت یا دنائت می کند.

بنا براین اگر شعار و یا علامتی بازگو کننده یکی از معانی دینی و مایه اظهار و تبلیغ دین باشد به آن شعائر دینی گفته می شود،و به همان نسبت کسب ارزش و اعتبار می کند.این شعائر ممکن است نشانه هایی جغرافیایی مانند مکان بدر یا غدیر خم،یا نشانه های زمانی مانند زمان تولد پیامبر اکرم و هجرت او و زمان وقوع وقایع مهم،و یا نشانه هایی دیگر مانند یک سری آیینها و رسوم و تقالیدی که ریشه در فرهنگ دینی و اسلامی دارد.هر کدام از این شعائر به نسبت ارتباطی که با آن معنی دینی دارند کسب ارزش و اعتبار میکنند و اهانت به این شعیره اهانت به آن معنی دینی محسوب می شود.

ممکن است خود این نماد و یا آیین و یا اثر ارزشی نداشته باشد اما چون به عنوان رمز و نشانه ارتباط با امری والا و بالا و خدائی قرار گرفته است اهانت به آن اهانت به معنی و مفهومی است که در بر دارد.

همانطور که در آثار ملّی و باستانی یک کشور و ملت به ارزش خود آن اثر نگاه نمی کنند،بلکه به آن چیزی می نگرند که آن اثر معرف اوست.

از این رو برخی اشیائی که از نظر ظاهر هیچ قیمتی ندارند به جهت اینکه شعار ملیّت و رمز هویّت شده اند از ارزش بسیار بالایی برخوردار می شود.

هر چه این ارتباط قویتر و بیشتر باشد ارزش و اعتبار شعیره بالاتر

ص:32

می رود.همینطور هر چه آن مطلب دینی مهم تر و اساسی تر باشد شعار آن نیز مهم تر خواهد بود.مثلاً شعار نماز بسیار مهم تر از شعار وعلامت یکی از مستحبات فرعی است.

از این رو شعائر حسینی که علامت عزای ابی عبد اللّه الحسین علیه السلام است،بسیار مهم تر و بالاتر و با ارزش تر از علامت و شعار سایر مطالب فرعی دین خواهد بود،به ههمان نسبت که امامت و ولایت وسید الشهدا اساس سایر مطالب دینی محسوب می شود.در حدیث آمده که اسلام بر پیج پایه استوار است.نماز،روزه،حج،جهاد و ولایت و سپس فرموده اند:

«لَمْ یُنادِ بِشَیءٍ کَمَا نُودِیَ بِالوِلایِةِ»(1)

هیچ چیزی به مانند ولایت مورد اهمیت قرار نگرفته است.

و شعائر ملی غالباً یک دفعه به وجود نمی آید بلکه معلول تجارب انسانها در چندین قرن متمادی است،واز بین بردن آنها از بین بردن تلاشهای انسانها در مرور قرنهای متمادی است.از این رو ملّتها به این نمادها و نشانه های ملّی خود بسیار اهمیت داده و اهانت به آن را اهانت به خود و ملیّت و اصل و نسب و خاک و وطن خود می دانند.

یک سلسله آداب و رسوم آیینها و شعائری نیز هست که باز گو کننده هویّت آسمانی انسانهاست و به عنوان رمز وعلامت و نماد آسمانیّت آنها به حساب می آید،اینها ممکن است آثاری تاریخی باشد که از آسمانیان باقی مانده،.و یا نشانها و نمادهای مخصوص،و یا آیین های خاصی که این اعمال و رسوم نشانگر ارتباط آنها با عرش و ملکوت است.سعی در از بین بردن این آداب و تقالید و نشانه ها و رسوم و آثار، به معنی سعی در قطع ارتباط انسانها با آسمان و از بین بردن هویّت عرشی و ملکوتی آنهاست،و این جنایتی نابخشودنی است.

ص:34

ص:35

ص:36

متعلق.اهانت و هتک

موضوع.هر چیزی که شعار و علامت دین باشد.

اینک به چند نمونه از آن اشارة می شود:

«ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ»1

«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّهِ»2

«إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللّهِ»3

«وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّهِ»4

«فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ»5

درآیه اول محبوبیت تعظیم شعائر به بهترین وجه بیان شده است،چه آنکه به اقامه شعائر امر نشده،بلکه تعظیم شعائر متعلق امر قرار گرفته است.

در سایر واجبات چنین بیانی وارد نشده نیامده.مثلاً در مورد نماز مأمور به اقامه آن،ودر روزه مأمور به امساک هستیم.اما تعظیم مطلب دیگری است؛ یعنی آن را بزرگ و مهم بدانید و بر چیزهای دیگر آن را مقدّم کنید.

درآیه دوم خداوند به صراحت از بی احترامی و حرمت شکنی و سبک شماری شعائر نهی کرده است،نباید به دید حفت به آن نگاه کرد، نباید آن را به دست کم گرفت وبه آن توهین نمود.

ص:38

بنابراین هم امر به تعظیم شعائر شده و هم نهی از توهین به آن، چنین بیانی اهمیت فراوان این شعائر نزد شارع را به خوبی می رساند.

درآیه سوم و چهارم به دو مصداق از مصادیق شعائر اشارة کرده،و با آوردن لفظ«مِنْ»بیان کرده که شعائر الهی منحصر به این دو نیست بلکه اینها برخی از شعائر هستند.باید توجه داشت که شعیره بودن صفا و مروه و یا قربانی در حج وصفی عارضی بر آنها است به این معنی که حکم شعیره بودن آن جدای از حکم خود آنهاست.

درآیه چهارم هر چند لفظ شعیره نیامده اما بیانگر این است که بیوت و خانه هایی که درآیه مطرح است،که آنها خانه های کسانی است که در آیه قبل و بعد اوصاف آنها را بیان کرده،باید بزرگ شمرده شده وتعظیم شوند،همانطور که خداوند آنها را تعظیم نموده است.این خانه ها به عنوان نماد توحید و ذکر خدا باید تکریم و تعظیم شود همان مطلبی که ازآیه اول استفاده می شود.

آیات دیگری نیز موجود است که در آنها لفظ شعائر نیامده اما بیانگر حکم آن شده است،ما به همین مقدار اکتفا می کنیم.

روایات بسیاری نیز به بینهای گوناگون رسیده که از مجموع آنها همین حکم استفاده میشود.مانند کلام امام صادق علیه السلام:

«رَحِمَ اللّه مَنْ أَحْیَا أَمْرَنَا»(1)

«خدا رحمت کند کسی که امر ما را احیاء بنماید».

ص:39

و یا حدیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که فرمود:

«یَا عَلِی مَنْ عَمَّرَ قُبُورَکُمْ وَ تَعَاهَدَهَا فَکَأَنَّمَا أَعَانَ سُلِیْمَانَ بْنَ دَاوُدَ عَلی بَنَاءِ بِیْتِ المَقْدِسِ»

«علی جان؛هرکه قبرهای شما را بسازد و آنها را نگهداری کند همانند کسی است که به سلیمان در ساخت بیت المقدس کمک کرده است»(1).

نظایر این تعبیرات در روایات ما فراوان به چشم میخورد که ما به جهت رعایت اختصار،و اینکه خلافی در حکم شعائر و لزوم تعظیم و تکریم و حرمت اهانت به آن نیست و همه در آن متفقند از ذکر تفصیلی آنها صرف نظر می کنیم.

از باب نمونه.نکاح و یا طلاق نزد عقلا معنای خاصی دارد،و شارع نیز همان معنی را موضوع حکم خود قرار داده،اما قیود و شروطی را در آن لحاظ کرده که عقلا آن را در عرفهای خود ملاحظه نمی کنند.در این صورت نکاح و یا طلاق فاقد این شرائط هر چند در نظر عرف و لغت نکاح و طلاق هست،اما از نظر شارع نکاح و طلاق به حساب نمی آید و موضوع حکم شرعی نیست.

اما هر جا شارع در موضوعی از موضوعات تصرفی نکرد و آن را به حال خود باقی گذاشت آن موضوع با همان وسعتی که در لغت و عرف دارد موضوع حکم شرعی خواهد بود.مثلاً یکی از قیود موضوع حکم وجوب نماز ظهر زوال خورشید است،و چون شارع در معنی زوال تصرفی نکرده به همان معنی لغوی خود باقی خواهد ماند.

شعائر-همانطور که مفصلا بیان شد-معنی لغوی خاصی دارد،و همین شعائر موضوع احکامی در شرع قرار گرفته است،طبیعی است که این موضوع با همان معنای لغوی و همان وسعتی که در عرف برای آن هست موضوع این احکام قرار خواهد گرفت.زیرا شارع وضع جدیدی برای شعائر نکرده و معنای خاصی برای آن در نظر نگرفته وآن را به همان معنای لغوی خود باقی گذاشته است.

از این رو هرگاه متشرعه علامتی جدید برای یکی از معالم دینی،و از همه مهم تر برای عزای سید مظلومان عالم قرار بدهند،به طوری که آن علامت و رمز و نماد و شعار دین محسوب شود،ونزد عرف میان آن علامت با آن معنای دینی ارتباط برقرار شود،چنین چیزی از حیث

ص:41

لغت وعرف شعیره دین خواهد بود و موضوع احکام وجوبی و تحریمی فوق خواهد شد.

به بیان دیگر:شارع نفرموده تنها شعائری که فلان قید را داشته باشند باید تعظیم شوند،بلکه تنها چیزی که موضوع حکم شرعی قرار گرفته عنوان شعار دین است،یعنی هر چه که عرفاً علامت برای یکی از معانی دینی باشد.

از باب نمونه خداوند متعال نیکی کردن به والدین را لازم دانسته، اما قیدی برای آن نگذاشته است،هر چیزی که عرفاً نیکی کردن به والدین باشد مشمول امر خدا خواهد بود.البته ممکن است شارع برخی از انواع نیکی ها را به خصوص واجب کرده باشد،مانند نفقه دادن به والدین در صورت فقر آنها،اما این به معنی مقیّد کردن عنوان بِرّ ونیکی واحسان در همان مورد نیست،بلکه هر چیزی که بر او احسان و نیکی صدق کند-به حسب درجاتش-مطلوب شارع ومورد امر خواهد بود.

همینطور ممکن است شارع برخی از افراد شعائر را به خصوص واجب کند،مانند مناسک حج،اما این به معنی مقیّد کردن عنوان شعائر در آن فرد نیست،بلکه هر فردی که عرفاً و لغة شعار دین باشد حتی اگر بعد از عصر معصوم نیز پدید آید مشمول امر شارع خواهد بود.

متعلق آن است،اگر چیزی علامت یک ملت باشد شعار ملی و اگر علامت دین باشد شعار دینی محسوب خواهد شد.از این رو هر گاه آئین یا کار یا نماد و یا علامت و هر چیز دیگری باز گو کننده و دال بر یکی از معانی دینی باشد،آن چیز شعیره دینی خواهد بود.هر چه آن معنی دینی مهم تر باشد علامتی که برای آن قرار گرفته نیز مهم تر خواهد بود.

گفتیم که شخصیت واضع در حقیقت شعیره دخالتی ندارد.مهم نیست چه کسی واضع باشد،مهم این است که وقتی وضع شد و این ارتباط اعتباری میان این شعیره و معنی و مفهوم آن که یکی از ثاتبات دین حنیف است برقرار شد،چنین چیزی شعیره خواهد بود و مشمول ادلّه شعائر می شود.

از این رو دست عرف برای وضع شعائر جدید باز است،زیرا آنها با وضع علامت و شعیره نو تنها موضوع برای حکم شرعی ایجاد می کنند و بعد از تحقق موضوع قهرا حکم بر آن مترتب خواهد شد.

نکرده است.از این رو هر فردی که عنوان شعیره دینی بر او صدق کند - که صدق این عنوان را عرف تشخیص می دهد-جزو افراد شعائر اللّه خواهد بود و احکام شعیره شامل آن می شود.

باز است،و از آنجا که از اطلاق لفظ شعیره دینی و شعائر دین معنی خاصی به ذهن عارف به لغت تبادر می کند-یعنی علامتی حسی برای رساندن یکی از معانی دینی-،و حکم نیز روی تمام افراد طبیعت رفته نه روی حصه خاصی از آن،هر کار یا عملی که عرفاً شعیره دین به حساب بیاید یعنی بازگو کننده یکی از معانی والای دین باشد-به درجه اهمیتش-مصداق احکام وجوبی و تحریمی فوق خواهد بود؛وجوب تعظیم آن و حرمت اهانت به آن.

اجازه نمیدهد که بگوید تنها شیوه هایی از نیکی مطلوب شارع است که در زمان ائمه علیهم السلام متداول بوده و حکم به وجوب یا استحباب شیوه های نوین آن بدعت و حرام است.

مثال دیگر:احترام کردن به کسی که از راه می رسد حکمی است که همه عقلا در جوامع خود به آن عمل می کنند،این کار در شرع ما نیز پسندیده است.اما در هر اجتماعی احترام به او شیوه خاصی دارد،گاه به بلند شدن در مقابل اوست،وگاهی به خم شدن در مقابل او،یا دست دادن یا دست را به سینه نهادن،ودر بعضی از جوامع به برداشتن کلاه خود.اینها در حقیقت عناوین ثانویه ایست که بر موضوع عارض می شود و همگی از مصادیق احترام به کسی که وارد می شود هستند، وتمامی آنها در ذیل همان حکم کلی عام قرار دارند.(1)

به گونه ای که در موارد مشابه قابل انطباق نباشد.زیرا ماهیت حکم و تشریعی که به صورت قانون در می آید سریان و جریان آن بر تمام افرادی است که ممکن است به وجود بیایند.به تعبیر دیگر.حکم برای افراد مفروض الوجود جعل شده نه افراد محقّق الوجود،یعنی این حکم جعل می شود برای هر فردی که فرض وجودش شود،و اگر بی نهایت فرد هم برای او فرض شود این حکم تمامی آن افراد را میگیرد.

مثلاً اگر بی نهایت خمر فرض شود تمامی آنها حرام خواهد بود.

حرمت خمر و مسکرات وقتی به صورت یک قانون عمومی در می آید که این حرمت منحصر به یک خمر یا یک مسکر معین ومشخص که در خارج وجود دارد نباشد،بلکه این حرمت عمومی وفراگیر بوده وهر چیزی که فرض اسکار در آن شود را در بر گیرد.حتی اگر بعد از گذشت زمان جعل این قانون نیز مست کننده ای ایجاد شود که سابقه نداشته باز حرام خواهد بود،وحرمت مسکرات شامل آن نیز می شود.

به چنین چیزی قانون عمومی گفته می شود،و این مطلب بین قوانین بشری و الهی مشترک است.جمود قانون بر یک فرد خاص یا افرادی که تنها در زمان وضع قانون وجود دارند با هدف از وضع قانون منافات دارد.هدف قانون گذار این نیست که قانون به صورت جامد در یک مصداق باقی بماند،بلکه هدف آن است که این قانون و حکم در هر جا که موردی پیدا کرد جاری شده،وملاکات و اهدافی که قانون گذار اراده کرده در آن رعایت شود.

بنابراین وقتی شارع مقدس امر به تعظیم و اقامه شعائر دینی کرد

ص:47

و نهی از اهانت و بی توجهی به آن نمود،این قانون الهی طبیعتی ساری و جاری دارد و بر هر شعیره و شعاری که فرض وجودش شود،و نیز هر فردی که پس از گذشت عصر تقنین شعیره محسوب شود منطبق خواهد بود،هر چند آن شعیره در عصر معصوم به عنوان شعیره دین مطرح نبوده است.

آن طبیعت کلی شوند و متعلق امر قرار گیرند،چه آن فرد فی نفسه واجب و یا مستحب و یا مباح و یا حتی مکروه باشد.به همین جهت نماز در بعضی از مواضع با اینکه مکروه است-مانند نماز در حمام و یا مقابل انسان و محل رفت و آمد-اما صحیح بوده و امر به طبیعت صلاة آن را شامل میشود،چه امر وجوبی و چه امر استحبابی.کراهت موجود در آن سبب از بین بردن رجحان شرعی آن نمی شود بلکه تنها اثری که دارد ثواب آن را نسبت به نماز در غیر این مکان کمتر می کند،نه اینکه به طور کلی ثواب و رجحان را از بین ببرد.

در شعائر نیز قضیه از همین قرار است،تنها باید مصداق شعیره حرام نباشد،اما از حرام که بگذریم چه واجب،چه مستحب،چه مباح و چه مکروه همگی می توانند مصداق شعائر قرار گیرند،و بعد از آنکه شعیره شدند حکم به لزوم تعظیم و حرمت اهانت آن مصداق پیدا می کند.

از این رو فقها فرموده اند.حتی اگر در مورد برخی از شعائر که فی نفسه مکروه هستند-مانند پوشیدن لباس مشکی در عزای اهل بیت علیهم السلام - دلیلی بر استثناء پیدا نشود،باز حکم به استحباب آن خواهد شد،زیرا پس از آنکه به عنوان شعار و رمز عزای اهل بیت قرار گرفت،و شعار چنین مطلبی از مطالب والای دینی شد،تعظیم آن لازم و هتک آن حرام خواهد بود.

نوین برای ابراز و اعلان معانی والای نهضت حسینی پایه گذاری یک سنت حسنه و نیکویی است که اجر عاملان به این سنت برای پایه گذار آن نیز خواهد بود.

زیرا گفتیم.شعیره یعنی یک سلسله آیین ها و یا نشانه ها و علامت هایی که نشانگر یکی از معانی والای دین باشد و آن را ابراز و اظهار کند.و هر گاه شعیره ای به عنوان شعیره دین و شعار دین و علامتی که از آن طریق یکی از معانی والای دینی منتشر می شود قرار گرفت،-حتی بعد از زمان معصومین علیهم السلام ایجاد شده باشد-،احکام شعیره و شعائر شامل آن می شود.و این شیوه نو ظهور مورد امر و نهی قرار می گیرد؛ امر به تعظیم و تکریم و تقدیس آن و نهی از اهانت و سبک شمرده آن، و وقتی مصداق شعیره شد عمل به آن مصداق تعظیم شعائر اللّه است،و هتک آن هتک شعائر اللّه خواهد بود.

گذشت که دلالت غالب شعائرها از نوع دلالتهای وضعی است و تا وقتی که عرف یک چیزی را به عنوان شعیره قرار ندهد ادلّه شعائر شامل آن نمی شود،همانطور که تا اسمی را برای کسی یا منطقه ای قرار ندهند این اسم بر آن شخص یا منطقه دلالت نمی کند.و بعد از وضع چنین دلالتی ایجاد شده و تکریم و اهانت به آن اسم تکریم و اهانت به صاحب آن محسوب می شود.همینطور است پرچم و علامت یک کشور که تا به عنوان پرچم آن کشور قرار نگیرد اعتباری ندارد اما بعد از آن معتبر می شود.در هر جنگی مسلمانان برای خود شعار و رمزی قرار می دادند،و تا وقتی این شعار از طرف مسلمانان وضع نمی شد هیچ

ص:50

دلالت و اعتباری نداشت اما بعد از وضع دلالت واعتبار پیدا می کرد.

همینطور است در هر جنگی که مسلمانان بعد از زمان معصوم انجام می دهند و برای آن شعار و رمزی وضع می کنند.

ص:52

ص:54

یعنی ابزارهای اعلامی و اعلانی دین،و آنچه که به عنوان شعار و علامت و نماد برای یکی از معانی والای دینی قرار می گیرد،بنابراین هر چه در این ابزارهای اعلامی و تبلیغی بیشتر پیشرفت کنیم ثوابت دینی را بهتر و بیشتر می توانیم به دیگران برسانیم.

اما دلالت عقلی که واضح است زیرا ارتباط بین آن دال و مدلول ذاتی و تکوینی است نه جعلی و شرعی.

دلالت طبعی نیز بستگی به طبع مردم دارد نه جعل و وضع.

در دلالت وضعی نیز دلالت مرهون وضع واضع است،وقتی وضع صورت گرفت خود به خود برای کسی که عالم به وضع باشد چنین دلالتی دلالت حاصل میشود،چه شارع امر بکند یا نه.

گفتیم که دلالت شعائر در در غالب وضعی یا مخلوطی از طبعی و وضعی است،و گفتیم که شخصیّت واضع دخلی در حقیقت وضع و دلالت شعیره برمدلولش ندارد.

گذشته از آنکه در حقیقت وضع مبانی متعددی است،و بر طبق هیچ یک از آن مبانی توقیفیت درحقیقت وضع دخلی ندارد.معمولا وضع از کثرت اقتران دو امر با یکدیگر حاصل می شود،و وقتی چنین اقترانی بین آن دو امر واقع شد،خود به خود از دیدن دال پی به مدلول برده می شود.

همانطور که اگر چندین بار بعد از بردن لفظ آب همان مایع مخصوص را به طفل نشان دهیم او پس از شنیدن آن لفظ منتقل به حقیقت آب می شود،بدون آنکه از شارع و شرع و تشریع خبری داشته باشد.

بنابراین وقتی یک کار،یا آیین،یا لباس،یا نماد یا عَلَم وعلامتی از هر جنس که باشد-آهنی باشد یا چوبی یا پارچه ای یا هر چیز دیگر،و به هر شکلی که باشد-هرگاه برای رساندن یکی از معانی دینی وضع شد،یعنی ذهن مخاطب را منتقل به آن معنی دینی کرد،آن چیز علامت دین بوده وشعیره دین محسوب می شود،و هتک آن حرام خواهد بود.

ص:57

این وضع به هر گونه که باشد ربطی به جعل شرعی ندارد،و هرگز توقیفی نیست.

البته ممکن است خودشارع برخی از چیزها را به عنوان شعائر قرار دهد،اما ین به معنای حصر شعائر در آن نیست،بلکه یکی از مصادیق آن محسوب خواهد شد.همانطور که فرموده.«وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّهِ»1.

در پاسخ به این اشکال می گوییم:لازم است ابتدا معنی بدعت روشن شود.بدعت یعنی.«داخل کردن در دین آنچه را که از دین نیست»و یا «نسبت دادن به خدا آنچه را تشریع نکرده».

بنابراین نمی توان حکم به بدعت بودن مطلبی کرد مگر بعد از احاطه و اطلاع به مجموعه قوانین و مقررات دین و موازین و اساس تشریع،در این صورت است که می توانیم بگوییم این مطلب از دین نیست.زیرا تا از همه زوایای دین مطلع نباشیم چگونه می توانیم بگوییم این مطلب از دین نیست ؟ و از آنجا که دین مشتمل بر قوانین کلیه و احکام و عناوین حقیقیه می باشد،اگر این شیوه نوین عزاداری داخل در یکی از آن عناوین کلیه باشد جزو دین خواهد بود نه خارج از دین.

پس از آنکه ثابت شد ادلّه شعائر به نحو قضیه حقیقیه است و حکم آن متعلق به مطلق شعیره است که ساری و جاری در هر فردی می باشد - به غیر از افراد حرام-،دیگر جایی برای این اعتراض باقی نمی ماند؛ زیرا سریان حکم مطلق به افرادش قهری است،و تطبیق حکم کلی بر مصادیق و تخییر عقلی در تعیین افراد طبیعی هیچ ربطی به بدعت ندارد.

همانطور که مکلف به طبیعی نماز مختار است این طبیعی را در ضمن هر فردی از افراد محلله ایجاد کند،و یا حکم احسان به والدین و صله رحم می تواند به هر صورتی که عنوان احسان و صله صدق کند انجام شود هر چند در زمان معصومین معمول نبوده است.

اینکه مکلف آزاد باشد و بتواند هر فردی را که می خواهد مصداق واجب قرار بدهد تشریع و بدعت نیست،بلکه تطبیق کلی است بر افرادش.

ص:59

مثلاً اگر مکلف نماز ظهر را در این مسجد بخواند نه در آن مسجد،یا نماز را با لباس و بدن معطر،یا در اول وقت یا وسط وقت بخواند، همان فردی که او اختیار کرد مسقط تکلیف خواهد بود،زیرا شارع محدوده تکلیف و طبیعی را برای مکلف معین کرده،و در حدود مشخص شده آن طبیعت دست او را باز گذاشته که هر کدام از افراد آن را که می خواهد بیاورد،و به محض اینکه مکلف یکی از آن افراد را ایجاد کرد حکم شارع آن را شامل می شود.

به این آزادی در تطبیق و تخییر مکلف در تعیین مصداق تشریع و بدعت گذاری گفته نمی شود،زیرا فرض این است که خود شارع دست او را باز گذاشته و تنها طبیعی را از او خواسته و امر خود را مقیّد به فرد خاصی نکرده است.

اتهام بدعت گذاری در دین حربه پوسیده ایست که گاه برخی از گروهها تندروی وهابی برای نابود کردن دیگران به کار می برند،و به مجردی که کاری در زمان پیامبر مرسوم نبوده آن را بدعت در دین می دانند،هر چند داخل در یکی از عناوین وجوبی یا استحبابی دین باشد.

به عبارت دیگر آنها می گویند.وقتی شارع حکمی را جعل کرد باید موارد و مصادیق انطباق آن حکم را نیز خود تعیین کند و ما نمی توانیم از پیش خود برای آن قانون کلی جعل مصداق کنیم.بازگشت این سخن به محو کردن ماهییت قانون و حکم،ولازمه آن از بین بردن شریعت ختمیّه است،زیرا اگر تنها مواردی شامل ادلّه و احکام شرعیه باشند که در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بوده اند به مرور زمان که آن افراد و موارد جای

ص:60

خود را به افراد دیگر میدهند،دیگر احکام شرع مصداقی پیدا نخواهد کرد و به مرور زمان منقرض شده و از بین می رود.به همین جهت آنها حکم به حرمت دوچرخه سواری،استفاده از تلفن،تلویزیون و...

کرده اند،و این گویای نهایت بی فکری و جهالت آنهاست.

از اینجا می توان پی به سر خلود دین اسلام و ختمیت شریعت سید المرسلین برد،که هر چه دانش بشر پیشرفت کند و هر چه ابزار و وسائل جدید پیدا شود تمامی آنها مشمول همان قوانین و احکام کلیه اسلام خواهد بود،و نبودن این فرد در زمان معصوم دلیل بر شامل نشدن حکم شرعی نمی شود.

وقتی شارع مقدس امر به انذار مردم و تبلیغ دین نمود،هر وسیله وابزار جدیدی که با استفاده از آن بتوان این انذار و تبلیغ را انجام داد، مورد امر شارع قرار خواهد گرفت،هر چند این شیوه تبلیغی در زمان اهل بیت علیهم السلام نبوده است.مانند استفاده از اینترنت،ماهواره و سایر وسائل ارتباط جمعی،و یا استفاده از فیلم،انیمیشن و سایر کارهای هنری.تمامی اینها مادامی که حرام نباشد مصداق انذار و تبلیغ دین محسوب می شوند.شعائر نیز از سنخ همین کارهاست که باز گو کننده معنی دین و رمز و شعار و علامت برای معانی عالیه مذهب است.

نکته دیگری که نباید از آن غفلت کرد این است که ائمه ما علیهم السّلام در زمان و شرائط تقیه می زیسته اند،وامکان انجام دادن برخی از شیوه های عزاداری برای آنها نبوده است.بنابراین نبودن یک شیوه عزاداری در زمان ائمه دلیل بر حرمت آن نخواهد بود.

ص:61

انسان نبود هیچگاه نمی توانست به چنین حقایقی دسترسی پیدا کند.

هر مکتشف و مخترع نظریه پردازی در علوم بشری ابتدا قبل از آنکه نظریه خود را ابراز کرده و به دنبال دلیل برای آن بگردد،و قبل از مشاهده آثار و نتایج اختراع خود،ابتدا آنها را تصور و توهم می کند.

یعنی ابتدا می اندیشد که اگر این نظریه صحیح باشد چه آثاری خواهد داشت و چه اتفاقاتی خواهد افتاد،و با بررسی آن آثار قبل از تحقّق آنها به تکاپوی علمی خود ادامه می دهد.تمامی این کارها توسط قدرت تخیّل و توهّم صورت می گیرد.

آیا می توان گفت تمامی این دانشمندان و دانشهایشان خرافه و خرافه پرستی است ؟

اگر انسان معانی غیر محسوس را به صورت معانی محسوس تصور کند و در قالب شعر و یا غیر آن ابراز نماید هیچگاه خرافه نخواهد بود، مادامی که آن معانی غیر محسوس معانی واقعی و صحیحی باشند.گاه شاعر برای رساندن مراد خود هیچ چاره ای جز تخیّل و توهّم ندارد خصوصاً در غزلیات.اگر نیم نگاهی به غزلیات حافظ یا دیگران بیندازید خواهید فهمید که چه قدرت زیادی در به تصویر کشیدن حقایق نامحسوس داشته اند و با استخدام چنین قدرتی معانی مورد نظر خود را به دیگران منتقل کرده اند.اگر آن معانی واقعی و صحیح باشد استفاده از تخیل در مسیر هدایت وصادق خواهد بود،اما اگر آن معانی باطل و خلاف واقع باشد استفاده از تخیل در راه گمراهی وکاذب خواهد بود.

بنابراین خرافه از یک تصوّر و تخیّل اشتباه و بدون هدایت عقل

ص:63

نشأت می گیرد،که در پی آن نفس انسان به آن اذعان کرده و آثاری بر آن مترتب کند وآن را مبنای کارهایش قرار دهد.

است که از ثابتات و واقعیات دین می باشد،و به هیچ عنوان بطلان در آن راه ندارد.

گاهی نمایشنامه ای از جریان های عاشورا انجام می دهند که تعزیه خوانی و یا شبیه خوانی نام دارد.

هنگامی که ازآیة اللّه العظمی بروجردی سوال شد که در منطقه ایی روز عاشورا چهار پایه ای چوبی و بزرگ که اطراف آن با پارچه پوشیده شده را به عنوان نخل و یا ضریح بیرون می آورند،ایشان فرمود.در هر منطقه ای هر رسمی برای عزای سیدالشهدا هست باید همانطور انجام شود.

تمامی اینها استفاده منطقی و عقلانی از قوه تخیّل و توهّم برای باز گو کردن مهمترین حقیقت عالم یعنی عزای فرزند پیغمبر خداست، که در عزای او پایه های عرش-که از مهم ترین حقائق است-به لرزه درآمده(1)و ملائکه در ملا اعلی-که محیط به واقعیات هستند - برایش گریسته اند.(2)

مثلاً وقتی محتشم می گوید:

این ماهی فتاده به دریای خون که هست زخم از ستاره بر تنش افزون حسین توست

و یا دعبل در محضر امام رضا علیه السلام می سراید:

أفاطم لو خلت الحسین مجدلا و قد مات عطشانا بشط فرات

اذا للطمت الخد فاطم عنده واجریت دمع العین فی الوجنات(1)

بسیار بهتر و رسا تر عمق مصیبت را به مخاطبانش منتقل می کند،هر چند چنین واقعه ای بعینه اصلاً رخ نداده باشد.

بسیار غلط و ناروا است که بگوییم حتما باید تمامی الفاظ ناقل مصیبت به سند معتبر به او رسیده باشد،زیرا شیوه بیان یک معنی و مفهوم گونه های مختلفی دارد.

آیا رساندن معنای عشق و محبت با تصاویر خیالی خرافه پرستی است ؟

آیا بیان شوق و علاقه زیاد در ظاهر قالبی توهمی خرافه است ؟

آیا بیان شدت مصیبت و حزن با به تصویر کشیدن صورتی خیالی باطل و باطل پرستی است ؟

در این صورت باید یکی از عوامل بسیار موثر و سازنده که حیات

ص:67

علمی و انسانی جوامع بشری مبتنی بر آن است را کنار بگذاریم؛ روشهایی مانند ساختن رمان فیلم نمایش شعر و...،که تمامی آنها مبتنی بر تخیل و توهم است.اگر این روشها برای رساندن معانی زشت و باطلی استفاده شود باطل و غلط خواهد بود،اما اگر برای رساندن معانی حق و صحیح و ارزشی استفاده شود بسیار صحیح و حق خواهد بود.

خلاصه آنکه:در این اسلوب از نقل ماجرا و بیان مطلب لازم نیست عین الفاظ داستان و یا عین نمایش و فیلم مطابق با آن چیزی باشد که واقع شده،بلکه تنها باید آن معنی و مفهومی که از این اسلوب تخیّلی استفاده میشود حق و حقیقت باشد.ملاک و معیار صدق و کذب در این نوع از نقل متفاوت از سایر انواع است.هیچگاه به فیلم یا رمانی که ساخته شده و باز گو کننده یک حقیقت مهم است نسبت کذب و خلاف واقع نمی دهند به این بهانه که عین جریانات مذکوره در خارج رخ نداده و این گزارشی خیالی و ناصحیح است،بلکه چون معنی و مفهوم آن حق است این فیلم یا رمان صادق خواهد بود.

زبان حال از این سنخ است که راوی جریان با ملاحظه شرایط و حالات مختلف چیزی را استنباط کرده و ابراز می کند.البته چون فهم شرائط حال و مقتضیات واقعه نیاز به فهم و خبرویت کامل دارد، وکاری استنباطی و اجتهادی است از عهده هر کسی بر نمی آید.چه بسیار کسانی که به گمان ناقص خود زبان حالی برای امام علیه السلام نقل می کنند که شان والای امام از آن منزّه است،و ناقل در اثر ضعف معرفت خود به مقام شامخ امام،آن حضرت را در حد یک انسان معمولی تنزّل

ص:68

داده وحکایت از حال او می کند.در حقیقت این زبان حال امام نیست چون او چنین حالی ندارد.

از این رهگذر نادرست بودن بسیاری از اعترضات بر شعائر حسینی روشن می شود،اعتراضاتی که مبتنی بر عدم درک صحیح از زبان شعر وحماسه واحساسات است.گاهی مطلبی به زبان شعر بیان می شود که اصلا در خارج رخ نداده است،اما بیانگر یکی از معانی واقعی می باشد که شاعر با استفاده از قدرت تخیّل آن را به تصویر کشیده،واز این رهگذر اثر مضاعفی بر شنونده می گذارد.

از باب نمونه وقتی حافظ می گوید:

اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما رابه خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را

او واقعاً نمی خواهد سمرقند و بخارا را پیشکش یک خال هندو کند،او که گاهی محتاج نان شب بوده چگونه می خواهد این دو منطقه ثروتمند را یکجا به کسی ببخشد ؟ ! قصد واقعی او بیان شدّت علاقه واشتیاق به معشوق ووصال اوست که در این قالب بیان شده است.

شاعر دیگری از همین شیوه استفاده کرده واشتیاق فراوان جناب لیلا به فرزندش حضرت علی اکبر علیه السلام را-بر فرض بودن آن جناب در کربلا -این چنین به تصویر کشیده است:

نذر علیَّ لإن عادوا وإن رجعوالأزرعنّ طریق الطفّ ریحانا

یعنی.من نذر می کنم که اگر علی اکبر و امام حسین سالم از معرکه برگردند راه کربلا را گل بکارم.

ص:69

واضح است شاعر نمی خواهد بگوید که او واقعاً نذر کرده ویا قصد انجام چنین کاری را دارد،بلکه مقصود بیان شدّت اشتیاق مادر به دیدار فرزند است،که این خود سبب بیدار کردن عواطف مردم در طول نسلهای متمادی است.

بنابراین آنچه گاه گفته می شود که این شعر دروغ ویکی از تحریفات عاشورا است،زیرا گل کاشتن در سیصد فرسخ راه از مدینه تا کربلا بی عقلی وبی شعوری است،خالی از اشکال نیست.(1)البته همانطور که گفته شد این بدان معنی نیست که هر کسی هر آن چه در ذهنش آمد پرداخته و به بهانه زبان حال به اهل بیت عصمت علیهم السلام نسبت دهد.چه بسا چنین زبان حالی مقام شامخ اهل بیت علیهم السلام را در دیدگان پایین آورد.فهم مقتضیات حال نیازمند خبرویّت کامل بوده وکاری کاملاً تخصّصی است.

اسلوب شعر بر تخیل و حماسه و تحریک عواطف استوار است، اساس بلاغت در اینجا بر تصویر کشیدن غیر متصورها و محسوس کردن چیزهای نامحسوس است،در اینجا به مدلول مطابقی لفظ نگاه نمی کنند بلکه تمام نظر به آن معنی و مفهومی است که در ورای این الفاظ گنجانده شده است.چنین شیوه بیان مصیبت استفاده منطقی و عقلانی از قدرت تخیل و توهم می باشد،و در حقیقت این قدرت روح در اختیار عقل قرار گرفته است.

ص:70

وبدش می آید وبه اصطلاح آن کار را تقبیح کرده وزشت می داند،سپس شروع به استهزاء و تمسخر می نماید.تقبیح وتحسین یکی از کارهایست که نفس انسان انجام می دهد،وقتی چیزی به نظر انسان بد آمد و زشت جلوه کرد آن را تقبیح کرده و در پی آن تمسخر می کند.

چنین کاری ممکن است به یکی از این سه جهت زیر انجام شود:

1-استهزاء باطل و نادرست که انسانهای دور از ادب و اخلاق وفرهنگ انجام میدهند،همانند مشرکین که در طول تاریخ مسلمانها را به خاطر انجام فرائض دینی مسخره میکردند،خداوند در وصف حالشان چنین فرموده:

«وَ یَصْنَعُ الْفُلْکَ وَ کُلَّما مَرَّ عَلَیْهِ مَلَأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ قالَ إِنْ تَسْخَرُوا مِنّا فَإِنّا نَسْخَرُ مِنْکُمْ کَما تَسْخَرُونَ»1

«اَلَّذِینَ یَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الصَّدَقاتِ وَ الَّذِینَ لا یَجِدُونَ إِلاّ جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ»2

«زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ یَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ»3

بدیهی است که تمسخر چنین کسانی کاشف از کجی و کاستی نیست و مستلزم هتک و وهن نخواهد بود.چنین استهزائی نباید کوچکترین

ص:72

تاثیری در انسان داشته باشد،بلکه باید با عزمی راسختر و همتی جدیتر به آن راهی که پسندیده است ادامه داد.سرزنش سرزنش کنندگان نباید انسان را از ادامه مسیر سست نماید،که این خود علامت قوّت ایمان است.همان طور که مومنین در طول تاریخ هیچ اعتنایی به تمسخر واستهزاء این انسانهای دور از فرهنگ نمی کردند وبسان کوهی استوار مسیر خود را ادامه می دادند.

یکی از اوصاف امیرالمومنین علیه السلام این است که:«لاتَأْخُذُهُ فِی اللّه لَومَةُ لائِمٍ»(1)یعنی سرزنش سرزنش کنندگان او را از راه خدا باز نمی داشت.

2-گاهی استهزاء و تقبیح از اختلاف دو عرف و دو دیدگاه ناشی می شود،کاری که در یک عرف و از یک منظر زیبا و پسندیده است اما در عرف دیگر زشت و ناپسند جلوه می نماید.در هر منطقه و جامعه ای یک امری به عنوان شعار و علامت یک معنای والای قرار گرفته،ولی ممکن است کسانی که با آن جامعه و آداب و رسوم آنها آشنایی ندارند، از آن علامت معانی اشتباه دیگری به ذهنشان برسد.

چنین تقبیح و استهزائی نیز مستلزم وهن و هتک مذهب نیست ومانع از انجام دادن آن شعیره و آیین خاص نمی باشد.چه آنکه اگر بنا باشد جامعه ای از خود هیچ صلابتی نداشته و هر چه را جوامع دیگر خوششان می آید انجام دهند،دیگر برای آنها هویّت و ملیّتی باقی نخواهد ماند،بلکه هویّت آنها در هویّت دیگران ذوب شده واز بین می رود،و هویّت اجنبی جای اصالت آنها را خواهد گرفت.

ص:73

حال اگر بنا باشد شعائر الهی که نگهدارنده هویّت آسمانی انسانهاست،و رمز ارتباط آنها با ملکوت و عرش است،دستخوش خوش آمد و نیامد عرفهای بیگانه با فرهنگ اسلامی شود،و به خاطر استهزاء آنها که آگاهی از واقعیت این کار ندارند کنار گذاشته شود،در این صورت ارتباط مردم با آسمان بریده خواهد شد و هویّت دینی آنها از بین می رود.

3-گاهی استهزاء و تقبیح ناشی از جهات واقعی است،یعنی این کار واقعا زشت و قبیح است و به این خاطر تقبیح می شود.چنین تقبیحی مانع از شعائر بوده و مستلزم هتک و وهن مذهب می باشد.

در نتیجه:تنها یک قسم از تمسخر و استهزاء مانع قاعده شعائر است و دو قسم دیگر-که غالب تمسخرها نیز از آن دو قسم است-هیچ ممانعتی از این قاعده نخواهد داشت و مستلزم وهن مذهب و هتک آن نیست.

بلکه تمسخر و تقبیح به معنی سوم نیز ماهیت شعائر را از بین میبرد وسالبه منتفی به انتفاء موضوع خواهد شد،نه اینکه شعیره ای باشد ولی عمل به آن جایز نباشد؛زیرا چنانکه گفتیم شعیره به معنی علامت و نشانه ایست که دلالت بر یکی از معانی عالیه دین می کند،وبا تحفّظ بر این موضوع هرگز جهت قبح و زشتی در آن نمی تواند باشد.

صادق و باعث رشد وتعالی انسان خواهد بود،ولی اگر ناشی از جهات غیر واقعی باشد مانع از رشد و موجب سقوط خواهد بود.

به بیان دیگر.تا کاری واقعا حسن و نیکو،و یا قبیح و زشت نباشد تحسین و تقبیح آن صادق و مستند به عقل نخواهد بود،بلکه چنین تحسین و تقبیحی کاذب و سبب وقوع در کارهای زشت و ترک کارهای نیکو می شود.

بنابراین اگر استهزاء و مسخره کردن دیگران نسبت به گونه های مختلف عزاداری که جزو شعائر و سبب بقاء دین است از قسم اول و دوم باشد،خصوصا اگر وسائل ارتباط رسانی جهانی و رسانه های گوناگون بین المللی در خدمت چنین رفتار دور از عقل و خرد باشد، و تبلیغات گسترده ای در این زمینه صورت گیرد،کم کم مسلمانها و مومنان را گرفتار یک جوّ اشتباه کرده،و سبب میشود چیزی را که در واقع نیکو است زشت بپندارند و چیزی که در واقع زشت است نیکو بدانند.چنین حالتی بدترین حالتی است که ممکن است یک جامعه گرفتار آن شود،این همان است که در روایات متعددی نسبت به وقوع آن هشدار داده اند یعنی اینکه معروف منکر و منکر و معروف شود.

وقتی افراد جامعه ای کار خوب و معروف و حسن را،منکر و زشت و بد بدانند،و کار زشت و منکر را،معروف و نیکو دیگر فاصله ای با سقوط در هلاکت ابدی ندارند و برای از بین بردن آنها نیاز به هیچ چیزی نیست،بلکه آنها شتابان به سوی زشتی ها به نام خوبی ها می دوند.

ص:75

چنین حالتی حالت اسارت عقل است که امیرالمومنین فرمود:

«کَمْ مِنْ عَقْلٍ أَسِیرٍ تَحْتَ هَوَی أَمِیر».(1)

«چه بسیار عقلهایی که زیر یوق هوای نفس اسیر شده اند»

مصیبت شدیدتر آن است که در چنین حالتی این عقل فردی نیست که گرفتار اسارت شده و زشت را زیبا،و زیبا را زشت می بیند،بلکه این عقل جمعی و عقل اجتماعی و عقل جامعه انسانی است که در چنگال چنین اوهامی اسیر میباشد.وقتی عقل جوامع بشری،و عقل مجموعی بشر در چنین وضعیتی قرار گرفت،بشریت به سوی زشتی ها به اسم نیکی ها شتابان شده،و از نیکی ها به اسم بدی ها گریزان می شوند،دقیقاً همان حالتی اتفاق می افتد که از نشانه های آخر الزمان شمرده شده است.

امام صادق علیه السلام از پیامبر اکرم نقل کردند که آن حضرت فرمودند:

«کَیْفَ بِکُمْ إِذَا فَسَدَتْ نِسَاؤُکُمْ وَ فَسَقَ شَبَابُکُمْ وَ لَمْ تَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ تَنْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ ؟ فَقِیلَ لَهُ.وَ یَکُونُ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللّهِ ؟ فَقَالَ.نَعَمْ،وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِکَ.کَیْفَ بِکُمْ إِذَا أَمَرْتُمْ بِالْمُنْکَرِ وَ نَهَیْتُمْ عَنِ الْمَعْرُوفِ ؟ فَقِیلَ لَهُ.یَا رَسُولَ اللّهِ وَ یَکُونُ ذَلِکَ ؟ قَالَ.نَعَمْ،وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِکَ.کَیْفَ بِکُمْ إِذَا رَأَیْتُمُ الْمَعْرُوفَ مُنْکَراً وَ الْمُنْکَرَ مَعْرُوفاً ؟»(2)

«چگونه خواهد بود حال شما در روزگاری که زنهای شما

ص:76

فاسد شده وجوانانتان گناهکار شوند وشما امر به معروف ونهی از منکر را ترک کنید ؟ گفته شد.ای رسول خدا آیا چنین وضعیتی پیش خواهد آمد ؟ فرمود.بله،بدتر از این خواهد شد.چگونه است حال شما زمانی که امر به منکر و نهی از معروف کنید ؟ گفته شد.آیا چنین خواهد شد ؟ فرمود.آری، بدتر از این نیز می شود.چگونه خواهید بود زمانی که خوب را بد،و بد را خوب ببینید ؟»

نمونه های از این پیشگویی را امروزه در جوامع بشری خصوصا در جوامع اسلامی مشاهده میکنیم،بسیاری از کارهای خوب و پسندیده که عقل هر انسانی پی به نیکی و خوبی آن می برد،در جامعه اسلامی به صورت کارهایی زشت و تنفر آمیز در آمده است،و بسیار از کارهای زشت و ناپسند در جامعه اسلامی به صورت کارهایی زیبا و پسندیده.

خاصی نیستند،بلکه برای تبلیغ و نشر دین و دعوت تمامی ملتها و ادیان وضع شده است.

برخی دیگر از شعائر برای حظ هویّت و فرهنگ اسلامی در داخل مسلمانها جعل شده و فایده آن تنها به مسلمانها-اعم از شیعه و سنی-می رسد.

نوع سوم شعائر تنها برای جامعه شیعی و ایمانی وضع شده است تا سبب حفظ هویّت ولائی و شیعی آنها شده و مانع رسوب افکار منحرف در بین آنها شود.

نکته مهم این است که.باید بین این اقسام فرق گذاشت و برای هر مخاطبی شعیره مناسب با او را ارائه کرد،باید دید آیا این شعیره برای محیطهای غیر اسلامی وضع شده یا برای محیطهای اسلامی و یا محیطهای ایمانی.(1)جابجایی این شعائر نقض غرض از تشریع شعائر و مانع از نشر دین می شود.این مطلب یکی از موارد حکم کلی است که در روایات مستفیض بلکه متواتر وارد شده که ائمه ما فرموده اند.به اندازه درجه ایمانی هر کسی از او توقع پذیرفتن داشته باشید و فوق طاقت کسی بر او تحمیل نکنید،که در چنین صورتی آنها تکذیب و انکار خواهند کرد و شما مسئول این تکذیب آنها هستید.(2)

از باب نمونه شعیره لعن دشمنان خدا برای محیطهای شیعی وضع شده که تاثیرات بسیار مهمی بر این محیط می گذارد و بسیار مطلوب

ص:78

است.اما استفاده از همین شعیره در محیطهای غیر شیعی سبب تنفر خواهد شد.دعوت غیر مسلمانان به راه خدا و نشر دین اسلام در محیطهای غیر اسلامی باید با استفاده از شیوه ها و روشهایی باشد که مورد پسند آنهاست و برایشان جذابیّت دارد.اما این دلیل نمی شود که برای نشر دین در محیطهای اسلامی و برای حفظ هویّت و کیان آسمانی مسلمانان نیز فقط باید از همان شیوه ها استفاده کرد.

بی شک مناسک حج یکی از شعارهای دین مقدس اسلام است که در ضمن آن معانی بسیار بالای دینی نهفته است،و سبب حفظ هویّت ملکوتی مسلمانان و راز ارتباط با معبود و سر تسلیم در مقابل محبوب نهادن است.آثار و برکات این شعیره الهی برای مسلمانان قابل انکار نیست.

اما همین شعیره الهی برای برخی از محیطهای غیر اسلامی زشت و بیهوده و تنفر آمیز است؛برای آنها معنی ندارد جمعیتی با مشقتهای فراوان از اطراف کره خاکی جمع شوند،تمامی لباسهایشان را در آورند و تنها با دو پارچه سفید بر گرد یک خانه سنگی بگردند،پس از آن بین دو کوه هفت بار رفت و آمد کنند و در مکان خاصی هروله نمایند،آن هم در آن سیل جمعیت که تحمل فشار آنها بسی دشوار می نماید.سپس در زمان خاصی همگی در بیابانی جمع شوند،بعد از این بیابان به بیابان دیگر بروند و همینطور،به ستون سنگی هفت بار سنگ بزنند و در این راستا سر و جان عده ای را فدای باران سنگ کنند،و این کار را چند روز و در چند مرحله تکرار نمایند،سر بتراشند و میلیونها گاو و گوسفند و شتر سر ببرند بی آنکه نیازی به گوشتشان داشته باشند و آن را نشانه قبولی

ص:79

حجشان بدانند.تمامی این کارها برای غیر مسلمانی که از رمز و راز این مناسک بزرگ الهی آگاه نیست بیهوده و زشت و تنفّر زاست.اما آیا به خاطر اینکه آنها اسرار این مناسک عظیم الهی را نمی دانند باید دست از آن شست،و به بهانه وهن مذهب آن را کنار گذاشت ؟

تمام نکته این است که دایره این شعائر مربوط به محیط داخلی مسلمانان است نه محیط بیرونی،به همین جهت خداوند میفرماید:

«وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّهِ»1 .یعنی ما قربانی را برای شما از شعائر خدا قرار دادیم نه برای دیگران؛محدوده این شعیره محدود به داخل مسلمانان است نه بیرون آنها.هیچگاه برای دعوت غیر مسلمانان به اسلام از شعیره حج استفاده نمی شود بلکه باید از شیوه هایی بهره جست که در سطح عقل و خرد آنها بوده ومقبولیّت داشته باشد.(1)

ص:80

ص:81

وقتی روشن شد که دایره بسیاری از شعائر دینی محدود به داخل مسلمانان و مومنان است و در همان محیط نیز اثر بسیار خوب خود را می گذارد،نباید به خاطر استهزاء دیگران که ناشی از عدم درک صحیح این شعائر است از آن دست شست،زیرا اصلا آنها مخاطب نیستند و این شعائر برای آنها وضع نشده است.همانطور که آنها دست از آیینهای داخلی خود-که برای ما بسیار پوچ و بیهوده به نظر می رسد-بر نمی دارند.

آری برای دعوت آنها به ایمان باید از شیوه های دیگری بهره جست، شیوه هایی که در حد فهم و درک آنها بوده وآنها را فریفته این آیین الهی نماید؛مانند ترکیز بر اخلاق حسنه ومبادی عالیه اسلامی که دلها را مجذوب خود میکند مانند وفای به عهد،اداء امانت،خوشروئی و راستگویی، همانطور که امامان ما دستور داده اند.امام صادق علیه السلام فرمودند:

«کُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُمْ لِیَرَوْا مِنْکُمُ الاِجْتِهَادَ وَالصِّدْقَ وَ الْوَرَعَ».(1)

«مردمان را با غیر زبانتان دعوت کنید تا ببینند که شما اهل تلاش جدی در راه خدا ودوری از گناهان وراستگو هستید»

در جای دیگر امام ششم علیه السلام به یکی از اصحابشان به نام زید شحام

ص:82

چنین سفارش می کنند:

«اقْرَأْ عَلَی مَنْ تَرَی أَنَّهُ یُطِیعُنِی مِنْهُمْ وَ یَأْخُذُ بِقَوْلِیَ السَّلَامَ وَ أُوصِیکُمْ بِتَقْوَی اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْوَرَعِ فِی دِینِکُمْ وَ الِاجْتِهَادِ للّهِ ِ وَ صِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ وَ طُولِ السُّجُودِ وَ حُسْنِ الْجِوَارِ فَبِهَذَا جَاءَ مُحَمَّدٌ صلی اللّه علیه و آله أَدُّوا الْأَمَانَةَ إِلَی مَنِ ائْتَمَنَکُمْ عَلَیْهَا بَرّاً أَوْ فَاجِراً فَإِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی اللّه علیه و آله کَانَ یَأْمُرُ بِأَدَاءِ الْخَیْطِ وَ الْمِخْیَطِ صِلُوا عَشَائِرَکُمْ وَ اشْهَدُوا جَنَائِزَهُمْ وَ عُودُوا مَرْضَاهُمْ وَأَدُّوا حُقُوقَهُمْ فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْکُمْ إِذَا وَرِعَ فِی دِینِهِ وَ صَدَقَ الْحَدِیثَ وَ أَدَّی الْأَمَانَةَ وَ حَسُنَ خُلُقُهُ مَعَ النَّاسِ قِیلَ هَذَا جَعْفَرِیٌّ فَیَسُرُّنِی ذَلِکَ وَ یَدْخُلُ عَلَیَّ مِنْهُ السُّرُورُ وَ قِیلَ هَذَا أَدَبُ جَعْفَرٍ وَ إِذَا کَانَ عَلَی غَیْرِ ذَلِکَ دَخَلَ عَلَیَّ بَلَاؤُهُ وَعَارُهُ وَقِیلَ هَذَا أَدَبُ جَعْفَرٍ فَوَ اللّهِ لَحَدَّثَنِی أَبِی علیه السلام أَنَّ الرَّجُلَ کَانَ یَکُونُ فِی الْقَبِیلَةِ مِنْ شِیعَةِ عَلِیٍّ علیه السلام فَیَکُونُ زَیْنَهَا آدَاهُمْ لِلْأَمَانَةِ وَأَقْضَاهُمْ لِلْحُقُوقِ وَأَصْدَقَهُمْ لِلْحَدِیثِ إِلَیْهِ وَصَایَاهُمْ وَ وَدَائِعُهُمْ تُسْأَلُ الْعَشِیرَةُ عَنْهُ فَتَقُولُ مَنْ مِثْلُ فُلَانٍ إِنَّهُ لآَدَانَا لِلْأَمَانَةِ وَ أَصْدَقُنَا لِلْحَدِیثِ».(1)

«به هر کسی که گمان می کنی گوش به حرف من می دهد و از سخنان من پیروی می کند سلام مرا برسان،من شما را به

ص:83

رعایت تقوی خدا ودوری از گناهان در دینتان،وتلاش جدی برای خدا وراستگویی واداء امانت وسجده های طولانی وخوش همسایگی سفارش می کنم،که پیامبر چنین آیینی را آورده است.هر که به شما اعتماد کرد و امانتی نزد شما گذاشت امانتش را به او بر گردانید چه او انسان خوب یا انسان بدی باشد،هر آینه رسول خدا می فرمود نخ وسوزنی را اگر کسی به امانت نزد شما گذاشت به او برگردانید.به قومتان نیکی کرده و به داد آنها برسید،به تشییع جنازه آنها بروید واز مریضهایشان عیادت کنید وحقوقشان را به آنها بپردازید.اگر یکی از شما در دینش پرهیزکار بوده،راستگو وامانتدار باشد،اخلاقش با مردم خوب باشد می گویند این جعفری است ومن به خاطر او خوشنود می شوم،گفته می شود این تربیت جعفر است.ولی اگر این طور نباشد بلا وعارش بر من خواهد بود ومی گویند این تربیت جعفر است.به خدا قسم پدرم برایم نقل کرد.که شیعیان علی علیه السلام در قبیله ای که بودند مایه زینت آن قبیله بوده،از همه امانتدارتر واز همه بیشتر مراعات حقوق مردم را می کردند واز همه راستگوتر بودند، همه او را وصی خود قرار می دادند و سفارش های خود را به او می کردند،و امانت های خود رابه او می سپردند.وقتی از اهل قبیله سوال می کردی می گفتند.چه کسی مانند فلانی است به راستی که او از همه ما امانتدارتر و راستگوتر است».

کوتاه سخن آنکه:بسیاری از مشکلاتی که برای شعائر پیش می آید و سبب استهزاء دیگران میشود ناشی از خلط دایره های شعائر است،باید

ص:84

متخصصان و کارشناسان در علوم و فنون مختلف مانند شاعران، ادیبان،گویندگان،مداحان،و کسانی که در امور فرهنگی و مجالس مذهبی دست اندر کارند با دقت بررسی کنند که مخاطب هر نوع شعیره ای چه کسانی هستند و از چه ابزاری برای جذب آنها میتوان بهره جست.به شرط اینکه آن ابزار تنها بازگو کننده معالم دین باشد نه اینکه بازگو کننده چیزهایی خارج از دین،که رکن شعیره نیز همین است؛یعنی علامت حسی که بازگو کننده و دال بر یکی از معانی ثابت و واقعی دین است.

از این رو دین اسلام برای شعائر اهمیت ویژه ای قائل شده و تنها به اقامه آن اکتفا ننموده بلکه امر به تعظیم آن کرده و اهانت به آن را گناه نابخشودنی شمرده است،چون تمام دین مبتنی بر شعائر است و اگر نباشد روحیه ایمانی باقی نمی ماند تا سایر تعالیم دینی کاربرد داشته باشد.

چنین جامعه ای گرفتار دام خرافات کاهنان ومرتاضان وتوهمات وجادوگران وشعبده بازان وحیله فروشان-که گاه در شیطان پرستی جمع می شوند وگاه در لباس دیگر جلوه می کنند-،خواهد شد.هجوم بشریت به سمت وسوی خرافات شیطانی واسارت آنها در دام توهمات جاهلی در عصر حاضر-خصوصاً در فرهنگ غربی-،معلول تهی بودن روح آنها از سرچشمه جوشان و زلال معارف الهی است که در اثر قطع ارتباط با ملکوت وملکوتیان،عرش وعرشیان،آسمان وآسمانیان به وجود آمده است،این ارتباط توسّط همین شعائر ومظاهر دینی که در رأس آنها شعائر حسینی است انجام می شود.از این رو کم رنگ کردن برخی از شعائر به بهانه وهن مذهب در حقیقت نابود کردن اصل مذهب است.

گرفتار شدن غیر شیعیان-اعم از سایر مذاهب اسلامی وغیر مسلمانان-در دام خرافات و توهمات ضد عقل که مهم ترین کتابهای دینشیان پر از آنهاست،به جهت نبودن همین شعائر حسینی در میان آنهاست،این شعائر حلقه ارتباط میان مردم و امام زمان که حافظ دین است می باشد،وقتی این ارتباط بریده شد و با اهل بیت علیهم السلام فاصله گرفتند قهراً شیطان وشیطانیان با آنها مرتبط خواهند شد وتاریکی هایشان را به نام نور به خورد آنها می دهند.

چه توهماتی وچه خرافاتی !

خدای حی قادر را بسان عاجزی پست وبی مقدار وجاهل ونادان نموده اند که قدش کوتاه تر از درخت بوده وانسان پشت درخت را

ص:87

نمی بیند،(1)آدرس خانه ها را اشتباه می کند !(2)گاه با پیغمبرش کشتی می گیرد،(3)بر عرشش نشسته و از سنگینیش عرش می نالد !(4)گاه سوار بر قاطرش شده و بر بام کعبه فرود می آید ! پایش را در جهنم فرو می برد ومردم ساق پای او را می ینند !(5)از کردار خود پشیمان می شود !(6)می زاید وزاده میشود !

پیام آورش نیز گاهی کفر می گوید،(7)بت می پرستد وبتخانه می سازد،(8)وگاه با نیرنگ و فریب نبوّت را از خدا می دزدد !(9)آنقدر جاهل است که نمی داند آیا جبرئیل بر او نازل شده یا شیطان او را به بازی گرفته !(10)آنقدر از آداب انسانی به دور است که جلوی دیگران

ص:88

کارهایی می کند که هر انسانی از انجام آن شرم دارد !(1)

احکام وآدابشان هم پوچتر وبیهوده تر؛باید نان آغشته به خون یا ماده قرمز رنگ دیگری را بخورند تا خدا با گوشت وپوستشان مخلوط شود واز این راه فرزند خدا شوند !(2)ویا اینکه بی چون وچرا از هر حاکم زورگو وستمگری فرمان ببرند که اگر چنین نکنند از دین بیرون رفته اند !(3)در نماز باید آب دهانشان را به زیر پایشان بیندازند نه به سمت قبله،مبادا به صورت خدایشان بریزد !(4)کسی حق ندارد هنگام نماز از جلوی آنها رد شود،اگر رد شد حق دارند او را بکشند زیرا این کار ارتباط آنها را با خدایشان-همان بتی است که در مقابلشان نشسته - قطع می کند !(5)

این خرافات وصدها مانند اینها که در افکار و اندیشه های دیگران رسوخ کرده،وبه عنوان مطالب علمی استوار ومحکم در ذهنشان جا

ص:89

گرفته،وبه آن معتقد شده اند،همگی معلول جدا شدن آنها از رشته امامت الهی و خلافت ربانی است که رمز این اتصال در شعائر حسینی نهفته است.

به همین خاطر شعائر رکن رکین دین وسبب بقاء تمامی مجموعه دین است،واز بین بردن شعائر سبب تضعیف دین شده وآن را در خطر زوال ونابودی قرار می دهد،و در عوض راههای بیهودگی ومادی ودنیا پرستی وشیطان پرستی را تقویت می کند.اگر در محیطی تمامی مظاهر محسوس اسلامی و ایمانی از بین برود اعم از مظاهر سمعی یا بصری و غیر آن،دیگر برای اهالی آن منطقه دینی باقی نخواهد ماند وارتباط آنها با آسمان به کلی قطع خواهد شد.

به همین خاطر از شیخ بهائی نقل شده که اگر در شهری صدای اذان از مأذنه ها بلند نشود باید حاکم مسلمین به آنهااعلان جنگ کند،زیرا این رمز ارتباط مردم این شهر با دین ومذهب است.

تکمیل بحث به سه مطلب اشارة می کنیم.

بنابراین در راه حفظ مال دنیا و یا عرض و جان شخصی تحمل ضرر ممنوع نبوده بلکه راجح و یا واجب است.شاید به این جهت باشد که در این موارد امر دائر بین حفظ جان و حفظ فضیلت است؛فضیلت عزت و زیر بار ذلت نرفتن و در مقابل ظالم تسلیم نشدن هر چند منجر به قتل شود، که این یک نوع نهی از منکر است.اگر چنین است پس چگونه در مورد شعائر حسینی که سبب بقاء اسلام و قوام تمامی دین است ضرر شخصی مانع حکم اولی آن شده و رحجان اولیه را تبدیل به حرمت ثانویه می کند ؟

2-در قرآن کریم وارد شده که حضرت یعقوب آنقدر در فراق یوسف گریست تا اینکه چشمش-که اشرف اعضای بدن است-را از دست داد،و جالب اینکه او می دانست چنین گریه ای منجر به از دست دادن چشم می شود،اما با این وجود دست از این کار بر نداشت و اشرف اعضای بدنش را در این را از دست داد.حتی گریه او جانش را در خطر قرار داده بود که پسرانش او را از چنین خطری بر حذر داشتند.(1)کار آن پیغمبر معصوم را قرآن به عنوان عبرت و موعظه برای ما نقل میکند.(2)

و امام سجاد علیه السلام نیز به کار او استشهاد میکند.(3)این گریه و حزن به

ص:92

خاطر از دست دادن یوسف که جامع فضائل و دارای مقام نبوت است هیچ منقصتی را برای یعقوب ثابت نکرده بلکه قرآن از او یاد کرده و از این کارش تمجید می کند.

3-امام چهارم آنقدر در عزای پدر مظلومش می گریست که ممکن بود در اثر این گریه جانش را از دست بدهد،یعنی او در معرض وقوع در تلف نفس بود،همانطور که در برخی از روایات آمده که به آن حضرت می گفتند:

«اِنِّی أِخِافُ عَلَیْکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْهَالِکِیْنَ».

یعنی خوف آن می رود که در اثر شدن گریه جان خود را از دست بدهید.

آن حضرت در پاسخ می فرمود:

««إِنَّما أَشْکُوا بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَی اللّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ»إِنِّی لَمْ أَذْکُرْ مَصْرَعَ بَنِی فَاطِمَةَ إِلَّا خَنَقَتْنِی لِذَلِکَ عَبْرَة»(1)

«من از اندوه وناراحتیم را فقط به خدا شکوه می کنم واز خدا چیزی می دانم که شما نمی دانید،من هیچ گاه به یاد شهادت اولاد فاطمه نمی افتم مگر آنکه گریه راه گلویم را می بندد».

ص:93

با این وجود حضرت دست از گریه در راه این فضیلت بر نمی داشتند وضرر شخصی را بر آن مقدّم نمی کردند.نمونه این رفتار در زندگانی ائمه علیهم السلام به وفور یافت می شود،مثل اینکه گاه در هنگام ذکر مصیبت بی تاب شده وبیهوش می شده اند،با اینکه بیهوشی انسان را در معرض فوت قرار میدهد و چنین گریه ای نیز غیر اختیاری نیست.(1)

4-اغماء امیرالمومنین و سایر ائمه علیهم السلام در دعا و مناجات با خدا که عامه و خاصه به وفور نقل کرده اند،با اینکه گفتیم در اغماء معرضیّت فوت وجود دارد.حتی در برخی از موارد کسانی که نظاره گر بودند یقین میکردند که آن حضرات از دنیا رفته اند.مانند جریان معروف ابوالدرداء که امیرالمومنین علیه السلام را در نخلستان در حال مناجات مشاهده کرد،وپس از آنکه حضرت بیهوش شده ومانند چوب خشک روی زمین افتاد وهر چه آن حضرت را تکان داد از خود حرکتی نشان نمی داد،سراسیمه به خانه آن حضرت مراجعه کرده تا همسرش حضرت فاطمه زهرا علیها السلام را از فوت امیرالمؤمین علیه السلام با خبر کند.(2)

5-آنچه امیرالمومنین در آخر خطبه همّام فرمودند،پس از آنکه همام در اثر شنیدن اوصاف متقین شهقه ای زد و از دنیا رفت آن جناب فرمود:

«هکَذَا تَصْنَعُ الْمَوَاعِظُ البَالِغَةِ بِأَهْلِهَا»(3)

ص:94

یعنی موعظه های رسا چنین اثری را در اهلش می گذارد،با آنکه حضرت می دانستند او در معرض وقوع در چنین هلاکتی است،و به همین جهت ابتدا از بیان اوصاف متقین طفره میرفتند و پاسخ او را نمی دادند،و وقتی او اصرار کرد حضرت چنین بیان شیوایی فرمود که جان او را گرفت.

6-وقتی لشکریان معاویه به انبار حمله کردند و به غارت آن مناطق پرداختند امیرالمومنین علیه السلام خطبه ای خواندند و در ضمن آن فرمودند:

خبر به من رسیده که یکی از سربازان معاویه وارد خانه زن مسلمان و زن کافری که در پناه اسلام است شده،و خلخال و دستبند و گردن بند و گوشواره های آنها را به غارت برده است،در حالی که هیچ وسیله ای برای دفاع جز گریه و التماس کردن نداشته اند.لشکریان شام با غنیمت فراوان رفتند بدون اینکه حتی یک نفر از آنها زخمی بردارد و یا قطره خونی از ایشان ریخته شود.اگر برای این حادثه مسلمانی از روی تأسف بمیرد ملامت نخواهد شد و از نظر من سزاوار است.»(1)

باید بدانیم که امیرالمومنین علیه السلام میزان حق است و اهل مبالغه گویی نیست،تا همانند سیاستمداران چپاول گر با بزرگ کردن چیزی که بزرگ نیست مردم را ترغیب به جنگ کند.سخن او عین حق و حقیقت است.او می فرماید هتک حرمت حکومت اسلامی و شکستن حد و مرز

ص:95

حکومت علوی حتی به اندازه اهانت به زن کافری که پناهنده به این حکومت شده،آن قدر مهم است که جان دادن یک مسلمان کامل الایمان برای آن مصیبت سزاوار است.

آیا در این جریان بیشتر حرمت اسلام و قرآن و ولایت هتک شده یا در آنچه در کربلا اتفاق افتاد ؟

آیا جان دادن برای کندن خلخال از پای یهودیه در پناه اسلام سزاست ولی جان دادن برای کندن خلخال از پای نوامیس وحی ناسزا ؟

در اینجا شواهد بسیار زیاد دیگری وجود دارد که به جهت رعایت اختصار از ذکر آنها صرف نظر می کنیم.تمامی آنها گواه بر این مطلب است که ادلّه حرمت اضرار به نفس به طور کلی منصرف از مواردی است که معرضیت وقوع در ضرر در مسیر فضیلتی از فضائل باشد.

یکی از احکام فرعی دین را بردارد،اما همان مقدار از ضرر بعینه نمی تواند یکی از احکام رکنی واصلی دین را رفع کند.

به همین جهت حکم جهاد در راه خدا با اینکه در آن خوف کشته شدن است به خاطر ضرر برداشته نمی شود چون ملاک جهاد به مراتب اقوی از ملاک حفظ جان یک و بلکه چندین نفر است.گر چه با توجه به مطلب قبل و نیز آنچه می آید اصلا ادلّه ضرر شامل ابوابی مانند جهاد نمی شود تا نوبت به تزاحم و حکومت برسد.

اکنون که این مطلب روشن شد می گوییم:ملاک اقامه شعائر سیدالشهدا علیه السلام آنقدر مهم است که ضرر شخصی هیچ گاه مانع از آن نخواهد شد.شواهد زیادی در روایات بر این اهمیت فوق العاده شعائر حسینی در دست می باشد.این شعائر علت اصلی بقاء اسلام و دین و توحید و نبوت و امامت و معاد و همه شریعت بلکه تمامی شرایع،و سبب بقاء تمامی فضائل در جهان،و مانع رشد رذائل و سقوط جامه انسانی در گرداب جاهلیت است.طوائف مختلفی از روایات چنین اهمیت فوق العاده ای را در شعائر حسینی بازگو می کند.ما تنها به دو دسته از آنها که هر کدام بالغ بر چند صد حدیث دارد اشارة می کنیم:

دسته اول.روایات زیادی که در تشویق و ترغیب به زیارت قبر امام حسین علیه السلام وارد شده.در این روایات حضرات معصومین علیهم السلام با لحنهای بسیار تند شیعیان را وادار به زیارت آن جناب می نمودند،با اینکه می دانیم در آن دوران زیارت سیدالشهدا مساوی بود با قتل و غارت و قطع عضو و...،همچنانکه متوکّل و غیر او بارها کمر بر هدم قبر مطهر

ص:97

آن حضرت بستند.جالب اینکه در زمان همین متوکل امام هادی علیه السلام کسی را می فرستند تا در حائر حسینی برای آن حضرت دعا کند.(1)

معرضیّت وقوع در خطر هنگام رفتن به زیارت در آن دوران قابل انکار نیست،و همینطور تحریض و تشویق شدید ائمه بر رفتن به زیارت در همان شرائط.حتی در برخی از آنها تصریح شده که با وجود ترس از قتل و حبس نباید این زیارت ترک شود.اگر این دسته از روایات نیز نبود خود امر به زیارت رفتن با آن مضامین بالا آن هم در آن شرائط به وضوح گویاست که حفظ شعائر حسینی-که زیارت یکی از آنهاست-به مراتب مهم تر از حفظ جان و سلامت انسان است.

از این قبیل روایات در مجامع حدیثی ما بسیار زیاد موجود است(2).

برای نمونه به برخی از این مضامین اشارة می کنیم:

1-زراره گوید.از امام باقر پرسیدم.چه می فرمایید در مورد کسی

ص:98

که با ترس و وحشت به زیارت پدرتان برود.آن حضرت فرمود:

«یُؤْمِنُهُ اللّهُ یَوْمَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ وَ تَلَقَّاهُ الْمَلَائِکَةُ بِالْبِشَارَةِ وَ یُقَالُ لَهُ لاَ تَخَفْ وَ لاَ تَحْزَنْ هَذَا یَوْمُکَ الَّذِی فِیهِ فَوْزُک».(1)

«خداوند او را روز وحشت و واهمه بزرگتر(قیامت) در امان قرار می دهد،وملائکه با بشارت به استقبال او می روند و می گویند:

نترس و محزون مباش که امروز روز رستگاری توست».

2-ابن بکیر گوید.به امام صادق علیه السلام عرضه داشتم.من در ارّجان منزل دارم و دلم بسیار می خواهد که به زیارت قبر پدرتان بروم،اما از وقتی که به قصد زیارت بیرون روم تا وقتی بر می گردم دائما دلم در اضطراب وترس ووحشت است،از پادشاه وجاسوسان او وسربازان مسلحی(که در را وجود داردند).حضرت فرمودند:

«یَا ابْنَ بُکَیْرٍ أَ مَا تُحِبُّ أَنْ یَرَاکَ اللّهُ فِینَا خَائِفاً ؟ أَ مَا تَعْلَمُ أَنَّهُ مَنْ خَافَ لِخَوْفِنَا أَظَلَّهُ اللّهُ فِی ظِلِّ عَرْشِهِ وَ کَانَ مُحَدِّثُهُ الْحُسَیْنَ علیه السلام تَحْتَ الْعَرْشِ وَ آمَنَهُ اللّهُ مِنْ أَفْزَاعِ الْقِیَامَةِ یَفْزَعُ النَّاسُ وَ لاَ یَفْزَعُ،فَإِنْ فَزِعَ وَقَّرَتْهُ الْمَلَائِکَةُ وَ سَکَّنَتْ قَلْبَهُ بِالْبِشَارَةِ».(2)

«ای فرزند بکیر آیا دوست نداری که خدا تو را در زمره کسانی ببیند که برای ما ترسان شده اند ؟ آیا نمی دانی کسی که به خاطر ترس ما ترسان شود خداوند او را در سایه عرشش2

ص:99

جای خواهد داد،ودر زیر عرش حسین علیه السلام هم دم و هم صحبت او خواهد بود.وخداوند او را از اضطراب و وحشتهای روز قیامت در امان قرار می دهد،همه مردم در اضطراب و وحشتند اما او هیچ اضطرابی ندارد،اگر هراسان شود ملائکه او را آرام کرده و قلبش را با بشارت راحت می کنند».

3-سلیمان بن خالد گوید.شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرمود:

«عَجَباً لِأَقْوَامٍ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ شِیعَةٌ لَنَا یُقَالُ إِنَّ أَحَدَهُمْ یَمُرُّ بِهِ دَهْرَهُ لاَ یَأْتِی قَبْرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام جَفَاءً مِنْهُ وَ تَهَاوُناً وَ عَجْزاً وَ کَسَلًا ! أَمَا وَ اللّهِ لَوْ یَعْلَمُ مَا فِیهِ مِنَ الْفَضْلِ مَا تَهَاوَنَ وَ لاَ کَسِلَ...».(1)

«تعجب است از گروهی که گمان می کنند شیعه ما هستند، می گویند عمر یکی از آنها می گذرد و به زیارت قبر حسین نمی رود ! این کار به خاطر جفا وبی اهمیت دانستن وسستی وتنبلی اوست.به خدا قسم اگر می دانست چه فضیلتی در زیارت اوست نه آن را بی ارزش می پنداشت و نه سستی می کرد».

4-ابن خارجه گوید.از امام صادق علیه السلام پرسیدم از کسی که بدون علت زیارت قبر امام حسین علیه السلام را ترک کرده است.فرمود:

«هَذَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ النَّارِ».(2)

«این مردی از اهل آتش است».

ص:100

5-امام صادق علیه السلام فرمود:

«لَوْ أَنَّ أَحَدَکُمْ حَجَّ دَهْرَهُ ثُمَّ لَمْ یَزُرِ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیه السلام لَکَانَ تَارِکاً حَقّاً مِنْ حُقُوقِ رَسُولِ اللّهِ صلی اللّه علیه و آله لِأَنَّ حَقَّ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَرِیضَةٌ مِنَ اللّهِ وَاجِبَةٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِم».(1)

«اگر یکی از شما همه عمرش را به حج برود و حسین بن علی علیه السلام را زیارت نکند یکی از حقوق رسول خدا صلی الله علیه و آله را ترک کرده است،زیرا حق حسین علیه السلام فریضه ای واجب از طرف خدا بر گردن هر مسلمانی است».

6-امام رضا علیه السلام فرمودند:

«مَنْ زَارَ قَبْرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام بِشَطِّ فُرَاتٍ کَانَ کَمَنْ زَارَ اللّهَ فَوْقَ عَرْشِهِ».(2)

«هر کس قبر حسین علیه السلام را در کنار شط فرات زیارت کند همانند کسی است که خدا را بالای عرشش زیارت کرده»

دسته دوّم:روایات متعددی است که شیوه های مختلف عزاداری را بیان می کند.بیش از پانصد حدیث در این زمینه موجود است،وحدود پنجاه عنوان در مورد عزای آن امام مظلوم وارد شده است،که بسیاری از این عناوین مستلزم اضرار به نفس ومعرضیت وقوع در هلاکت است.

ص:101

برخی از این عناوین به قرار زیر است:

لَطْم،لدم،قلق،هلع،جزع،بکاء،نوح،ندبه،صیحة،صرخه، حزن،تفجّع،تألّم،مجروح شدن پلک چشم،هیجان،چاک دادن گریبان وغیر آن.

جزع به معنی بی تابی است،یعنی انسان در اثر مصیبت کنترل خود را از دست بدهد و تاب نیاورد و کارهایی انجام دهد که اگر تاب می آورد آن کارها را انجام نمی داد.

لطم یعنی به صورت سیلی زدن.لدم یعنی بر صورت و سینه کوفتن تا خون جاری شود.قلق یعنی مضطرب شدن ودر کنترل نبودن که در چنین حالتی هر اتفاقی ممکن است برای انسان بیفتد.هلع به معنی جزع و بی تحملی است.صیحه یعنی شیون بلند.صرخه یعنی صیحه بلند.

همانطور که مشاهده می کنید این عناوین با حفظ نفس وجان سازش ندارد.اگر اضرار به نفس در عزای مظلوم حرام باشد هیچ گاه نباید در این مصیبت بی تاب شد به حدی که انسان به اضطراب افتاده و هیجان زده شده وافعالش از تحت کنترل او خارج شود.

البته این بدان معنی نیست که هر کسی به هر گونه که مضطرب شد وخونی از خود جاری کرد واقعا عزاداری کرده باشد وکار او از شعائر حسینی محسوب شود،بلکه باید شرائطی که تاکنون مطرح شد در آن رعایت شود که از آن جمله دلالت عرفی این عمل بر عزای سالار شهیدان وعدم انطباق عنوان حرام بر آن است.

ص:102

اکنون به برخی از این مضامین نیز اشارة می کنیم:

1-امام صادق علیه السلام فرمودند:

«کُلُّ الْجَزَعِ وَ الْبُکَاءِ مَکْرُوهٌ مَا خَلاَ الْجَزَعَ وَ الْبُکَاءَ لِقَتْلِ الْحُسَیْنِ علیه السلام».(1)

«هر بی تابی وگریه ای مکروه است مگر بی تابی وگریه برای شهادت حسین علیه السلام»

2-امام صادق علیه السلام از مسمع کردین پرسیدند.آیا تو به یاد مصیبتهای امام حسین می افتی و برای آن جزع و بی تابی می کنی ؟ گفتم.آری به خدا آنقدر می گریم که اهلم اثر آن را در چهره ام می بینند ودیگر نمی توانم غذا بخورم وآب بیاشامم،به حدی که از فرط گرسنگی وتشنگی وضع چهره ام تغییر می کند.حضرت فرمود:

«رَحِمَ اللّهُ دَمْعَتَکَ أَمَا إِنَّکَ مِنَ الَّذِینَ یُعَدُّونَ مِنْ أَهْلِ الْجَزَعِ لَنَا»...(2)

«خدا به اشک چشمت رحم نماید،هرآینه تو از کسانی هستی که از اهل جزع و بی تابی بر ما محسوب می شوند».

3-امام باقر علیه السلام روز عاشورا به تمامی اهل خانه که از آنها تقیّه نمی کرد می فرمود بر آن حضرت گریه کنند ودر خانه اش مجلس عزا بر پا کرده و اظهار جزع کنند،یعنی بی تابی خود را آشکار کرده و نشان دهند.(3)

ص:103

4-امام رضا علیه السلام فرمودند:

«إِنَّ یَوْمَ الْحُسَیْنِ أَقْرَحَ جُفُونَنَا وَ أَسْبَلَ دُمُوعَنَا».(1)

«روز حسین پلکهای چشم ما را زخم کرده و اشک های ما را ریزان نموده است».

6-در زیارت ناحیه وارد شده است که:

«وَ أُقِیمَتْ لَکَ الْمَأْتَمُ فِی أَعْلَی عِلِّیِّینَ وَ لَطَمَتْ عَلَیْکَ الْحُورُ الْعِین».(2)

«برای تودر اعلی علیین مجالس عزا و ماتمکده ها بنا شده وحور العین به خاطر تو به صورت خود لطمه زده است».

اینها قطره ای از دریای روایات فراوانی است که در این باب وارد شده وتمامی آنها گویای یک مطلب است،وآن این که ملاک شعائر حسینی و عزای بر مظلوم بسیار مهم تر وقوی تر از بسیاری از احکام دیگر است.بنا براین اگر تزاحمی میان این دو رخ داد شعائر حسینی بی چون و چرا مقدم خواهد بود.

وجه اهمیت این است که این شعائر مرتبط با ولایت است که«لَمْ یُنادِ بِشَیءٍ کَمَا نُودِیَ بِالوِلایِةِ»(3)،و مرتبط با سیدالشهداست که او نفس رسول خدا و چراغ هدایت و کشتی نحات است،اگر شعائر ا از بین

ص:104

برود بشریت تا ابد هلاک شده و نجات نخواهند یافت و چراغی برای هدایت نخواهند داشت.از این رو از دست دادن جان یک یا چند نفر در مقابل حیات معنوی همه بشریت ارزشی ندارد.

عوائد الأیام نیز به این مطلب اشارة کرده(1)،و در مستند الشیعه فروع زیادی را بر آن مترتب نموده است.

به همین جهت جهاد در راه خدا با اینکه در آن تلف نفس و عضو هست اما ضرر نیست،چون در ازای از دست دادن آن بهره های فراوانی عائد خود مجاهد و جامعه اسلامی میشود،و جان شهید بیهوده تلف نشده تا هلاکت باشد.همچنین است از دست دادن هر امر دنیوی برای به دست آوردن امر اخروی.

وقتی امام امیر المومنین علیه السلام می فرماید جان دادن مسلمان در مصیبت اهانت به مرز و بوم اسلامی-حتی به اندازه کندن خلخال از پای یهودیه در پناه اسلام-کاری به جا وسزاست به آن معنی است که جان آن شخص بیهوده تلف نشده بلکه در راه فضیلت بوده و هیچ ملامتی متوجه او نیست.

در حقیقت این اشکال ناشی از دید کوتاه دنیا پرستان و مادیین است که تمام خیر و شر را در این دنیا می بینند و اصلا اعتقادی به فضائل و کمالات و مقامات اخروی ندارند،قرآن حال آنان را اینگونه حکایت می کند:

«وَ قالُوا ما هِیَ إِلاّ حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا إِلاَّ الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاّ یَظُنُّونَ».2

اما اگر اعتقادی به جهان آخرت باشد و انسان یقین داشته باشد که در مقابل از دست دادن این چیز به چیزهای زیادی دست پیدا میکند هیچ وقت آن را ضرر به حساب نمی آورد.

ص:106

بله البته ممکن است شارع مقدس به لحاظ اینکه گاه تحمل یک ضرر دنیوی در راه رسیدن به یک کمال و فضیلت،انسان را از تحصیل کمالات فراوان دیگری باز می دارد،ودیگر نمی تواند در این راه ادامه مسیر دهد،به خاطر وجود ضرر در یکی از تکالیفش دست از وجوب آن تکلیف و یا حتی از جواز آن بردارد،و بر مکلف لازم کند که مراعات ضرر را نموده و متحمل ضرر نشود هر چند این فضیلت از او فوت شود.همانند اینکه با وجود ضرر حکم وجوب روزه و وضو وغسل برداشته می شود،چه رفع حکم رخصت باشد یا عزیمت.ولی تمام نکته در این است که در چنین موردی لزوم تحمل ضرر نه به خاطر اقوی بودن ملاک آن ضرر شخصی دنیوی از ملاک حکم شرعی است، بلکه به خاطر محروم شدن مکلف از ادامه مسیر و درک سایر کمالاتی است که در نظر شارع اهم از فوت ملاک این حکم فرعی است.

چگونه ضرر باشد در حالی که از توحید تا معاد،از طهارت تا دیات،از اخلاق وآداب همگی وابسته به اوست ؟ واگر این شعائر از بین برود تمامی دین از بین خواهد رفت وچیزی از آن نخواهد ماند، مگر مشتی خرافات وظلمات،همان چیزی که در سایر ادیان تحریف شده مشاهده می کنیم.

چگونه ضرر باشد و حال آنکه این شعائر حیات طاغوتهای روزگار را به چالش کشیده،و آنها را همیشه هراسان از این عزاداریها نگه داشته است،و به همین سبب از گذشته زمان تا به امروز با تمام قوا سعی در کمرنگ کردن این شعائر و عزاداری ها و زیارت رفتن ها هستند ؟

چگونه ضرر باشد و حال آنکه چنین شعائری سبب تقویت روحیه سربلندی و عزت و زیر بار ظلم نرفتن در جوامع ایمانی است که داد مستکبران عالم را در آورده است ؟

چگونه ضرر باشد و حال آنکه سبب تقویت روحیه ایمانی جوامع بوده و سد محکمی در برابر تهاجمات روز افزون فرهنگی دشمنان است ؟

چگونه ضرر در این شعائر صدق کند و حال آنکه قوام دین به این شعائر است،و تمام دین را همین شعائر حفظ میکند ؟

این شعائر علاوه بر منافع لایتناهی اخروی منافع بیشمار دنیوی نیز دارد.از این رو حتی اگر قاعده فوق را نسبت به منافع اخروی نپذیریم و ملاک نفع و ضرر را تنها منافع دنیوی بدانیم،به هیچ وجه نمی توان از منافع بیشمار دنیوی این شعائر چشم پوشی کرد.پس در این شعائر-با تحفظ بر عنوان شعیره بودن-ضرر موضوعاً منتفی است چه به لحاظ

ص:108

نفع اخروی وچه به لحاظ منافع بیشمار دنیوی.

آیا تحمل ضررهای فراوان برای تمرین و آمادگی سربازان فداکاری که حاضرند سر خود را در راه هدف ببازند ضرر محسوب میشود ؟ همیشه در هر لشکری یک عده سرباز فداکار هستند که حاضرند در راه هدفشان هر زحمتی را به جان بخرند،چنین کسانی را به تمرینهای سخت و دشواری وا می دارند که دیگران از تحمل آن عاجزند،زیرا اینها قرار است جان بدهند پس نباید از ریختن مقداری از خونشان در هنگام رزمایش وآمادگی نظامی واهمه ای داشته باشند.اینها برای اینکه خود را نگه دارند نیامده اند،بلکه آمده اند تا خود را نگه ندارند وهدفشان را نگه دارند،جانشان را فدا کنند تا هدفشان فدا نشود.گاه در برخی رزمایشهای نظامی جان برخی از این تکاوران نیز از بین می رود، اما چه باک از رفتن جان چند نفر در مقابل آمادگی نظامی وتربیت سربازانی که در راه هدفشان سر می بازند.

معمولا برای بیان چنین معانی والای ایثار وشهادت از رنگ قرمز ویا گل لاله استفاده می کنند،زیرا دلالت خون ورنگ سرخ بر شهادت ورشادت دلالتی طبعی است وچنین دلالتی برتر از دلالت های وضعی موجود در سایر اقسام شعائر است.

می دانیم عزیزترین چیز برای انسان جان اوست،برخی در راه محبوبشان از بذل مال دریغ ندارند اما صحبت جان که برسد عقب نشینی می کنند.اما عده ایی هستند که حاضرند با صد شور و شعف در راه محبوبشان جان خود را نیز ببازند،همان جان عزیزی که همه با دوصد حرص وآز آن را حفظ می کنند.اینها همان کسانی هستند که

ص:110

خواب راحت را از چشم بدخواهان محبوبشان ربوده اند،وآنها را در دریای گیجی وگنگی وترس واضطراب و واهمه فرو برده اند.دست دیگران دیگران را می شود با پول بست،یا صدایشان را با تهدید خفه کرد،اما اینها نه چشمی به دنیا دوخته اند ونه دلی بر جان.

صد البته که رزمایش این گروه فداکار بسیار دیدنی خواهد بود،که چگونه با عشق و شور از خون دل خود-که عزیزترین چیزها نزد بعضی می باشد-به چه راحتی می گذرند واصلا ناراحت نیستند ! وصد البته که چنین رزمایشی برای گروه دیگر بسیار تلخ ونامبارک بوده ومو را بر تنشان راست می کند،اینها که با نام محبوبشان چنین سر می بازند اگر او را ببینند وقرار باشد به فرمان او بجنگند چه خواهند کرد ؟ در حقیقت این یک تمرین وآمادگی نظامی است برای یاری آن یار سفر کرده که صد قافله دل همره اوست،چه پس از ظهورش وچه قبل از آن.

کسانی که دارای این فضیلت هستند بنماید،و به اصطلاح عامیانه ادای او وکاریهایش را در بیاورد که همانندی با نیکان خود یک فضیلیت است.در چنین حالتی کم کم انسان رنگ او را به خود می گیرد و مانند او خواهد شد.امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

«إِنْ لَمْ تَکُنْ حَلِیماً فَتَحَلَّمْ فَإِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلَّا أَوْشَکَ أَنْ یَکُونَ مِنْهُمْ».(1)

«اگر بردبار نیستی خود را به شکل بردباران در آور،که بسیار اندکند کسانی که خود را شبیه گروهی نمایند مگر آنکه بالأخره از آنها خواهند شد».

بنابراین یکی از راههای ایجاد روحیه حماسی و جانبازی وفداکاری وایثار واز خودگذشتگی-که تمامی اینها معانی بلند نهضت عاشورا وکربلاست-همانندی با دارندگان این فضائل است،تا به این واسطه چنین روحیه ای در آنها هم ایجاد شود.

ص:112

ص:113

ص:114

7.غررالحکم ودرر الکلم،عبد الواحد بن محمد تمیمی آمدی،متوفی 550 قمری.چاپ انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم.

8.کامل الزیارات،ابن قولویه قمی،متوفی 367.چاپ انتشارات مرتضویه.

9.مصباح المتهجّد،محمد بن حسن طوسی شیخ الطائفة،متوفی 460 قمری.چاپ موسسة فقه الشیعة بیروت.

10.نهج البلاغة،سید رضی،متوفی 406 قمری.

11.وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة،شیخ حر عاملی،متوفی 1104 قمری.چاپ موسسة آل البیت لاحیاء التراث.

منابع فقهی شیعه

12.المبسوط،محمد بن حسن طوسی شیخ الطائفة،متوفی 460 قمری.چاپ المکتبة المرتضویة.

13.تذکرة الفقهاء،حسن بن یوسف بن مطهر علامه حلی،متوفی 726 قمری.

چاپ موسسة آل البیت لاحیاء التراث.

14.جامع الشتات،ابوالقاسم بن محمد حسن،میرزای قمی،متوفی 1231قمری.چاپ موسسه کیهان.

15.جامع المقاصد فی شرح القواعد،علی بن حسین کرکی محقق ثانی متوفی 940 قمری.چاپ موسسه آل البیت لاحیاء التراث.

16.جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام،محمد حسن النجفی،متوفی 1266 قمری.چاپ دار الکتب اسلامیه تهران.

17.ذکری الشیعة فی احکام الشریعة،محمد بن جمال الدین مکی عاملی شهید اول،متوفی 786 قمری.چاپ موسسة آل البیت لاحیاء التراث.

ص:116

18.ریاض المسائل،سید علی طباطبائی،متوفی 1231 قمری.چاپ موسسة النشر الاسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

19.عوائد الأیام،احمد بن محمد مهدی نراقی،متوفی 1245 قمری.چاپ مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی

20.کشف اللثام عن قواعد الاحکام،بهاء الدین محمد بن حسن اصفهانی فاضل هندی،متوفی 1137 قمری.چاپ موسسة النشر الاسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

21.مجمع الفائدة والبرهان فی شرح ارشاد الاذهان،مولی احمد اردبیلی، متوفی 993 قمری.چاپ موسسة النشر الاسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

22.مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام،زین الدین بن علی عاملی شهید ثانی،متوفی 965 قمری.چاپ موسسة المعارف الاسلامیة.

23.مستند الشیعه فی احکام الشریعة،احمد بن محمد مهدی نراقی،متوفی 1245 قمری.چاپ موسسة آل البیت لاحیاء التراث.

منابع حدیثی سنی

24.الدر المنثور،جلال الدین سیوطی،چاپ دار الفکر لبنان.

25.سنن ابی داوود،سلیمان بن اشعث سجستانی،متوفی 275.چاپ دارالفکر بیروت.

26.سنن ترمذی،محمد بن عیسی بن سورة،متوفی 279.چاپ دارالفکر بیروت.

27.سنن کبری،ابوبکر بیهقی،متوفی 458.چاپ دارالفکر بیروت.

28.صحیح بخاری،محمد بن اسماعیل.چاپ دار الطباعة العامرة استانبول.

ص:117

29.صحیح مسلم،مسلم بن حجاج،چاپ دار الفکر بیروت.

30.کنز العمال فی سنن الاقوال والافعال،علی المتقی بن حسام الدین الهندی، متوفی 975.چاپ موسسة الرسالة بیروت.

31.مجمع الزوائد ومنبع الفوائد،علی بن ابی بکر الهیثمی،متوفی 807.چاپ دار الکتب العلمیة بیروت.

32.ینابیع المودة لذوی القربی،سلیمان بن ابراهیم قندوزی حنفی،1294 قمری.چاپ دار الاسوة للطباعة و النشر.

کتب لغت

33.العین،خلیل بن احمد فراهیدی،متوفی 175.

34.القاموس المحیط،فیروزآبادی.

35.صحاح اللغة،جوهری.

36.مقاییس اللغة،ابن فارس.

سایر کتابها

37.حماسه حسینی،مرتضی مطهری شهید.چاپ انتشارات صدرا تابستان 1368.

38.فرهنگ نامه مرثیه سرایی وعزاداری سید الشهداء،محمد محمدی ری شهری.نشر مشعر.

39.کتاب مقدسشامل عهد عتیق و عهد جدید.

ص:118

ص:120

کَیْفَ بِکُمْ إِذَا فَسَدَتْ نِسَاؤُکُمْ وَ فَسَقَ شَبَابُکُمْ 76

لاتَأْخُذُهُ فِی اللّه لَومَةُ لائِمٍ 73

لَمْ یُنادِ بِشَیءٍ کَمَا نُودِیَ بِالوِلایِةِ 104،33

لَوْ أَنَّ أَحَدَکُمْ حَجَّ دَهْرَهُ ثُمَّ لَمْ یَزُرِ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ 101

مَنْ زَارَ قَبْرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام بِشَطِّ فُرَاتٍ کَانَ کَمَنْ زَارَ اللّهَ فَوْقَ عَرْشِهِ 101

مَنْ قُتِلَ دُونَ مَالَهِ فَهِوَ بَمَنْزِلَةِ الشَهِیْدِ 91

هَذَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ النَّارِ 100

هکَذَا تَصْنَعُ الْمَوَاعِظُ البَالِغَةِ بِأَهْلِهَا 94

یَا ابْنَ بُکَیْرٍ أَ مَا تُحِبُّ أَنْ یَرَاکَ اللّهُ فِینَا خَائِفاً 99

یَا عَلِی مَنْ عَمَّرَ قُبُورَکُمْ وَ تَعَاهَدَهَا فَکَأَنَّمَا 40

یُؤْمِنُهُ اللّهُ یَوْمَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ 99

ص:122

امام هادی،98

امیرالمومنین،84،83،76،73،40، 112،95،94

انبیاء،14،12،11

اوصیاء،12

اولاد فاطمه،93

اهل بیت،87،70،61،58،49،18

اهل لغت،24

أفضل المرسلین،13،11

بخاری،89،88

بروجردی،66

بنی فاطمة،93

بهائی،90

بیهقی،89

پادشاه،99

پسران یعقوب،92

پیامبر اکرم،40،32،14،13،11، 84،83،76،60

پیامبران،86،14

ترک شیرازی،69

ترمذی،88

جاسوسان،99

جبرئیل،88

جعفری،83

جوهری،23،22

حافظ،69،63

حجة اللّه،109

حر عاملی،100،98،93

حسن بن یوسف بن مطهر،علامه حلی،91

حسن کاشانی،18،15،12

حسینی،33،18،14،13،12،11، 96،92،90،87،69،65،50، 109،107،104،98،97

حضرت فاطمه،94،67

حور العین،104

خاتم النبیین،14،13،12،11

خلیل بن احمد فراهیدی،22،21

دانشمندان،63

دشمنان،108،78

دعبل،67

رسول اللّه،101،76

رسول خدا،104،101،84،77

رضی،سید،95،94،76

زراره،98

زن کافر،96،95

زن مسلمان،95

زید شحام،82

زین الدین بن علی عاملی،شهید ثانی،91

ص:124

سالار شهیدان،64،49،18،17، 107،102،80،66

سربازان،110،99،95

سرباز فداکار،110

سرور بهشتیان،64،14

سلیمان بن خالد،100

سلیمان بن داود،40

سهل بن زیاد،98

سیاستمداران چپاول گر،95

سیدالشهدا،104،97،66،14،12

سید المرسلین،61

سیّد شباب أهل الجنّة،12

سید مظلومان،85،58،41

سیوطی،88

شارع،31،30،29،27،26،18، 45،44،43،42،41،40،39، 60،58،57،56،48،47،46، 107،80،61

شاعران،85

شیخ حر عاملی،103

شیخ صدوق،94

شیخ طوسی،66

شیعیان،97،17

طاغوتهای روزگار،108

عترت،14،12

علامه مجلسی،73

علی اکبر،69

علی بن بلال،98

علی بن حسین کرکی،محقق ثانی، 91

علی طباطبائی،سید،91

عیسی مسیح،89،14،11

غیر شیعیان،86

غیر مسلمانان،86،80،79،71

فرزند بکیر،99

فرزند پیغمبر خدا،66

فرزند زهرا،109

فقها،91،49،48

فیروزآبادی،23

قندوزی،94

کفار،28

گویندگان،85

لشکریان،65

لشکریان شام،95

لشکریان معاویه،95

لغت شناسان،21

لیلا،69

متشرعه،56،55،41،18

متقی هندی،88

متوکل،98،97

ص:125

محتشم،67

محمد باقر مجلسی،علامه،11، 98،93،82،67،40،39،13، 104،101،100،99

محمد بن جمال الدین مکی،شهید اول،91

محمد بن حسن اصفهانی،فاضل هندی،91

محمد بن حسن طوسی،شیخ الطائفة،101،98،91

محمد بن حمزة،98

محمد بن یعقوب کلینی،66،33، 104،98،94،91،83،76

محمد حسن نجفی،صاحب جواهر،91

محمد سند،18،15،12

محمدی ری شهری،70

مداحان،85

مرتضی مطهری،70

مستکبران عالم،108

مسلم،89،88

مسلمانان،28،26،25،23،14، 79،78،75،72،71،51،50، 96،95،85،82،80

مسمع کردین،103

مسیحیان،89

مشرکین،72

معاویه،14،12

معصوم،61،51،48،42

معصومین،97،59،50

ملائکه،100،99،66

موسی،13،11

مومنان،85،82،17

میرزای قمی،109

نوامیس وحی،96

نوح،13،11

همّام،94

هیثمی،89،88

یار سفر کرده،111

یزید،14،12

یعقوب،93،92

یوسف،93،92

یهودیه در پناه اسلام،96

ص:126

کره خاکی،79

مجلس روضه،85

محراب،85

محرم،18،15،12

مروه،39،38

مسجد،85،60،48

مشاعر،22،21

مشعر،23،21

ملا اعلی،66

هندو،69

یوم الحسین،104

یوم الفزع الأکبر،99

ص:128

قاموس،23

کامل الزیارات،98،93،92

کتاب مقدس،88

کشف اللثام،91

کنز العمال،88

مجمع الزوائد،،88

مجمع الزوائد،89

مجمع الفائدة،91

محمد بن علی بن بابویه قمی،شیخ صدوق،94

مسالک الافهام،91

مستند الشیعه،106

مصباح المتهجّد،98

معجم مقاییس اللغة،،23

مقاییس اللغة،23

نهج البلاغه،112

نهج البلاغة،95،94،76

وسائل الشیعة،98،93

وسائل الشیعة،103،100

ینابیع المودة،94

ص:130